اگر در هر مرحله از خونسازی یا تنظیم آن مشکلی رخ دهد، کم خونی ایجاد می‌شود که در اصلاح پزشکی به آن آنمی نیز گفته می‌شود. زمانی اتفاق می‌افتد که هموگلوبین بسیار کم و یا گلبول‌های قرمز بسیار کم در خون وجود داشته باشد. تعداد کمی از گلبول‌های قرمز را می‌توان در شمارش خون با هماتوکریت پایین تشخیص داد. هماتوکریت نشان می‌دهد که چگونه بزرگ نسبت سلول‌های خونی مختلف در خون است. سلول‌های خونی شامل گلبول‌های قرمز (گلبول‌های قرمز)، پلاکت‌ها و گلبول‌های سفید خون (لکوسیت‌ها) هستند. انواع مختلفی از کم خونی وجود دارد که علل و عوارض آنها متفاوت است. بر اساس میانگین حجم جسمی (MCV) و میانگین هموگلوبین گلبولی (MCH)، تقسیم به سه کلاس امکان‌پذیر است. انواع کم خونی عبارت‌اند از:
- کم خونی میکروسیتیک، هیپوکرومیک
- کم خونی نورموسیتیک، نورموکرومیک
- ماکروسیتیک، هیپرکرومآنمی
کم خونی از کجا می‌تواند ایجاد شود؟
علل کم خونی بسیار متنوع است، اما سه مکانیسم اصلی وجود دارد که منجر به کم خونی می‌شود.
- خونریزی (حاد یا مزمن)
- افزایش تجزیه گلبول‌های قرمز خون (خطاهای آنزیمی، داروها)
- کاهش تولید هموگلوبین یا گلبول‌های قرمز خون (کمبود آهن، بیماری‌های مزمن)
بسته به اینکه چه چیزی باعث کم خونی می‌شود، تغییرات متفاوتی در خون وجود دارد. پزشک می‌تواند از این موارد نه‌تنها برای شناسایی علت استفاده کند. از این تغییرات می‌توان برای طبقه‌بندی انواع کم خونی نیز استفاده کرد.
انواع کم خونی
انواع کم خونی به شرح زیر است:
نارسایی کمبود آهن
کم خونی ناشی از فق آهن، یکی از انواع کم خونی رایج است. کمبود آهن شایع‌ترین علت کم خونی است. آهن جزء مرکزی هموگلوبین است که امکان انتقال اکسیژن را فراهم می‌کند. اگر آهن در بدن خیلی کم باشد، هموگلوبین کمتری تشکیل می‌شود و اکسیژن می‌تواند منتقل شود. کم خونی فقر آهن به طور قابل‌توجهی در زنان (پنج برابر شایع‌تر) از مردان شایع است. علت کمبود آهن معمولاً خونریزی شدید قاعدگی یا سوءتغذیه است. برای درمان، به افراد مبتلا مکمل‌های آهن داده می‌شود تا بدن بتواند دوباره خون کافی تولید کند.
کم خونی بیماری مزمن
بیماری‌های مزمن دومین عامل شایع کم خونی هستند. کم خونی به این دلیل رخ می‌دهد که بیماری زمینه‌ای متابولیسم آهن و تولید گلبول‌های قرمز را مختل می‌کند. بیماری‌هایی که می‌توانند منجر به کم خونی شوند عبارت‌اند از تومورها (سرطان)، التهاب و بیماری‌های خودایمنی مانند بیماری کرون.
تالاسمی‌ها
تالاسمی یکی از انواع کم خونی ارثی است که به‌ویژه در منطقه مدیترانه رخ می‌دهد. افراد مبتلا به دلیل نقص ژنتیکی نمی‌توانند هموگلوبین طبیعی تولید کنند.
کم خونی نورموسیتیک، نوروکرومیک
در اینجا گلبول‌های قرمز اندازه طبیعی دارند و همچنین حاوی مقدار طبیعی هموگلوبین هستند. فقط تعداد آنها کاهش می‌یابد، به‌طوری‌که کم خونی ایجاد می‌شود. در ادامه شما را با اشکال مختلف کم خونی نورموسیتیک، نورموکرومیک آشنا می‌کنیم.
کم خونی نورموسیتیک، نورموکرومیک ناشی از خونریزی حاد
کم خونی در خونریزی حاد به‌سرعت می‌تواند تهدیدکننده زندگی باشد. مهم این است که خونریزی در اسرع وقت متوقف شود و گردش خون فرد تثبیت شود.
کم خونی همولیتیک
در این شکل، گلبول‌های قرمز خون خیلی زود از بین می‌روند یا شکسته می‌شوند (طول عمر طبیعی: ۱۲۰ روز). علت همولیز می‌تواند در سلول‌ها باشد (تغییر هموگلوبین، غشاهای شکسته) یا می‌تواند از خارج ایجاد شود (آسیب عروقی، نقص دریچه قلب، عفونت). کم خونی همولیتیک خودایمنی نیز وجود دارد که در آن آنتی‌بادی‌های خود بدن به گلبول‌های قرمز متصل می‌شوند و در نتیجه باعث تجزیه آنها می‌شوند. شکل خاص دیگر کم خونی همولیتیک، کم خونی سیدروبلاستیک است. این از طریق کروموزوم X به ارث می‌رسد و بنابراین عمدتاً مردان را مبتلا می‌کند، زیرا در زنان یک کروموزوم X سالم می‌تواند یک کروموزوم بیمار را جبران کند و در نتیجه از شروع بیماری جلوگیری کند. به اصطلاح کم خونی سلولی کروی یا اسفروسیتوز نیز جزو کم خونی‌های همولیتیک است. علت آن یک نقص ژنتیکی است که به ساختار گلبول‌های قرمز آسیب می‌رساند.
کم خونی کلیه
اگر کلیه دیگر به درستی کار نمی‌کند، پزشکان از نارسایی کلیه صحبت می‌کنند. در دوره نارسایی مزمن کلیوی، یک کم خونی به اصطلاح کلیوی (ren = کلیه) رخ می‌دهد زیرا کلیه‌ها اریتروپویتین را کمتر یا کمتر آزاد می‌کنند و بنابراین تشکیل خون دیگر به‌اندازه کافی تحریک نمی‌شود. علاوه بر این، نارسایی کلیه باعث می‌شود که گلبول‌های قرمز خون سریع‌تر تجزیه شوند.
کم‌خونی آپلاستیک
در کم خونی آپلاستیک، اختلال در مغز استخوان وجود دارد. اعتقاد بر این است که سلول‌های خون‌ساز مغز استخوان در اثر یک واکنش ایمنی از بین می‌روند. به این ترتیب خون کافی تشکیل نمی‌شود. اغلب نه‌تنها گلبول‌های قرمز کمتری وجود دارد، بلکه تعداد سایر سلول‌های خونی نیز کاهش می‌یابد. کم خونی آپلاستیک هر دو شکل مادرزادی و اکتسابی دارد. اشکال مادرزادی شامل کم خونی فانکونی است که با ناهنجاری‌ها و افزایش خطر ابتلا به سرطان همراه است. کم خونی سلول قرمز خالص شکل خاصی از کم خونی آپلاستیک است. فقط گلبول‌های قرمز خون را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. سلول‌های دیگر در تعداد آنها تحت‌تأثیر قرار نمی‌گیرند. شکل مادرزادی این بیماری کم خونی دیاموند – بلک فن نام دارد.
کم خونی ماکروسیتیک، هیپرکرومیک
در کم خونی ماکروسیتیک و هیپرکرومیک، تعداد گلبول‌های قرمز کاهش می‌یابد. برای جبران، هر گلبول قرمز با هموگلوبین بیشتری بارگیری می‌شود. در نتیجه گلبول‌های قرمز بزرگ‌تر از حد طبیعی هستند. جبران تعداد کم گلبول‌های قرمز به طور کامل امکان‌پذیر نیست و به همین دلیل کم خونی ایجاد می‌شود.
کم خونی مگالوبلاستیک
کمبود ویتامین B12 یا اسیدفولیک منجر به اختلال در تولید DNA می‌شود. در نتیجه گلبول‌های قرمز خون فقط در مقادیر کمتر تولید می‌شوند. با این حال، این‌ها با هموگلوبین بیشتری برای جبران بارگیری می‌شوند و آنها را بزرگ‌تر از حد طبیعی می‌کند. یک عامل خطر برای کمبود ویتامین B12، رژیم گیاهخواری یا گیاهخواری است که به موجب آن، دریافت کافی ویتامین از طریق یک رژیم غذایی آگاهانه یا مصرف آماده‌سازی ویتامین‌ها حتی بدون محصولات حیوانی امکان‌پذیر است. ویتامین B12 کافی برای چندین سال در بدن ذخیره می‌شود، به همین دلیل است که کم خونی اغلب دیر اتفاق می‌افتد. شکل خاص آن کم خونی خطرناک است. ویتامین B12 از طریق گلیکوپروتئین، به اصطلاح فاکتور ذاتی، در معده جذب می‌شود. یک بیماری خودایمنی وجود دارد که در آن آنتی‌بادی‌های خود بدن مانع از اتصال فاکتور داخلی به ویتامین B12 می‌شود. در نتیجه ویتامین دیگر جذب نمی‌شود و کم خونی ایجاد می‌شود.
سندرم میلودیسپلاستیک
سندرم میلودیسپلاستیک اغلب افراد در سنین بالا را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. در مغز استخوان، برخی از سلول‌های معیوب به‌سرعت شروع به تکثیر می‌کنند. در نتیجه سلول‌های طبیعی خون‌ساز جابه‌جا می‌شوند و خونسازی طبیعی دیگر نمی‌تواند انجام شود.
کم خونی در سنین بالا
بسیاری از افراد مسن از کم خونی رنج می‌برند. تا چند سال پیش این امر عادی تلقی می‌شد. با این حال، کم خونی در افراد مسن و همچنین در افراد جوان می‌تواند نشانه‌ای از بیماری، خونریزی داخلی یا سرطان باشد. حتی اگر اینطور نباشد، علائم کم خونی زندگی روزمره افراد مبتلا را محدود می‌کند و می‌تواند باعث ایجاد مشکلات روحی و جسمی شود. به همین دلیل، افراد مسنی که سطح هموگلوبین پایینی دارند نیز اکنون برای کم خونی تشخیص داده شده و در صورت لزوم درمان می‌شوند.
کم خونی در بارداری
در دوران بارداری، بدن مادر به‌شدت با شرایط جدید سازگار می‌شود. در این مدت، مقادیر هماتوکریت و هموگلوبین کمتر از حد طبیعی در نظر گرفته می‌شود. علاوه بر این، مادر باردار به میزان قابل‌توجهی به آهن، ویتامین B12 و اسیدفولیک نیاز دارد. مصرف ناکافی این مواد می‌تواند منجر به کم خونی در دوران بارداری شود، به همین دلیل است که برای اکثر زنان برای احتیاط مکمل‌های غذایی مناسب ارائه می‌شود. کم خونی در دوران بارداری خطرات عوارضی مانند زایمان زودرس و نارسایی جفت (ضعف عملکرد جفت) را به همراه دارد.
کم خونی و ورزش
ورزشکاران استقامتی اغلب سطح هماتوکریت و هموگلوبین پایینی دارند. با این حال، این یک کم خونی واقعی نیست. تمرین باعث افزایش حجم خون می‌شود، اگرچه کسر پلاسمای خون (قسمت مایع خون بدون سلول) بیشتر از کسر سلولی افزایش می‌یابد؛ بنابراین خون رقیق می‌شود و هماتوکریت افت می‌کند. با این وجود، ورزشکاران باید اطمینان حاصل کنند که آهن دریافتی مناسبی دارند زیرا آهن بیشتری را از طریق عرق و ادرار از دست می‌دهند. از دست دادن آهن در ادرار در طول ورزش می‌تواند توسط عوامل متعددی ایجاد شود. به‌عنوان مثال، این موارد شامل صدمات جزئی به مثانه در اثر ارتعاشات یا نوشیدن بسیار کم است.
این باعث خونریزی بسیار خفیف در مثانه می‌شود که به نوبه خود منجر به از دست دادن آهن می‌شود. هنگامی که کم خونی وجود دارد، بدن کمتر انعطاف‌پذیر است. حتی استرس عادی روزمره، مانند دوچرخه‌سواری تا محل کار و پیاده‌روی تا ایستگاه اتوبوس، بدن را با وظیفه‌ای مواجه می‌کند که در غیر این صورت فقط نشان‌دهنده تمرین ورزشی واضح است؛ بنابراین مهم است که بیش از حد به خود فشار نیاورید و هنگامی که به حد تاب آوری رسیده‌اید به بدن خود گوش دهید.
در صورت کم خونی چه باید کرد
درمان کم خونی به علت آن بستگی دارد. متأسفانه هیچ دارویی برای کم خونی وجود ندارد. شناسایی علت کم خونی و درمان آن مهم است. به عنوان مثال، به افرادی که مبتلا به کم خونی فقر آهن هستند، مکمل‌های آهن داده می‌شود، با خونریزی، خونریزی قطع می‌شود و با بیماری‌های مزمن، سعی می‌شود بیماری‌ها را متوقف کنند. اگر کم خونی بسیار شدید باشد، ممکن است برای تثبیت سیستم گردش خون و نظارت بر افراد مبتلا، بستری شدن در بیمارستان ضروری باشد. سپس ممکن است خون نیز مجبور به انتقال شود. تصمیم برای انجام این کار تحت‌تأثیر عوامل مختلفی است، مانند طول مدت کم خونی، سن و بیماری‌های قبلی و همچنین علائم فرد موردنظر.
در کم خونی به دنبال چه چیزی باشیم؟
مهم است که درمان تجویز شده توسط پزشک را دنبال کنید و بدن خود را بیش از حد فشار ندهید. همچنین داشتن یک رژیم غذایی متعادل همراه با مصرف کافی آهن و غذای سالم منطقی است. غذاهای حاوی آهن، برای مثال، فرآورده‌های گوشتی و کله‌پاچه، و همچنین سبزیجات سبز، حبوبات و محصولات غلات کامل هستند. گیاه‌خواران یا گیاه‌خواران به طور ایده‌آل باید غذاهای حاوی آهن را همراه با ویتامین C (مانند یک لیوان آب پرتقال) مصرف کنند، زیرا جذب آهن گیاهی توسط بدن را بهبود می‌بخشد.
کم خونی چقدر خطرناک است؟
کم خونی یک علامت جدی است. این نشان‌دهنده یک بیماری زمینه‌ای است و بنابراین یک بیماری مستقل نیست. این بیماری‌های زمینه‌ای را معمولاً می‌توان نسبتاً ایمن و خوب درمان کرد، مانند کمبود آهن. اما آنها همچنین می‌توانند پیچیده و حتی تهدیدکننده زندگی باشند، مانند سرطان یا تالاسمی درمان نشده. سطح هموگلوبین که در آن کم خونی بحرانی می‌شود، یعنی عملکرد اندام‌ها به دلیل تأمین اکسیژن ناکافی محدود می‌شود، به بیمار و شرایط فیزیکی او بستگی دارد. ارزش بحرانی در افراد جوان سالم کمتر از افراد مسن است که مثلاً به بیماری قلبی مبتلا هستند. در موارد شدید، کم خونی در صورت عدم درمان می‌تواند کشنده باشد. با این حال، درمان معمولاً کاملاً ممکن است، به‌طوری‌که اکثر کم خونی‌ها امید به زندگی را محدود نمی‌کنند. استثنا برخی از کم خونی‌های مادرزادی هستند که فقط به‌صورت علامتی قابل‌درمان هستند و قابل‌درمان نیستند.
