کم خونی زمانی رخ می‌دهد که گلبولهای قرمز سالم، به تعداد کافی برای حمل اکسیژن به اندام‌های بدن وجود نداشته باشند. انواع مختلف کم خونی وجود دارد، اما شایع‌ترین نوع آن کم خونی فقر آهن است. با افزودن آهن به رژیم غذایی خود می‌توانید علائم این نوع کم خونی را کاهش دهید. گلبولهای قرمز وظیفه‌ی انتقال اکسیژن به نقاط مختلف بدن را دارند و دارای هموگلوبین هستند. گاهی کمبود هموگلوبین موجود در گلبولهای قرمز عامل کم خونی می‌شود. از آنجا که یک بیماری زمینه‌ای غالباً دلیل آن است، تشخیص سریع و درمان آن مهم است. در این مقاله به بررسی انواع و علائم این بیماری و درمان‌های سریع آن می‌پردازیم. با ما همراه باشید.
کم خونی چیست؟
پروتئینی که به خون رنگ می‌دهد و اکسیژن را به سلول‌ها می‌رساند، هموگلوبین نامیده می‌شود. هموگلوبین توسط گلبولهای قرمز در خون حمل می‌شود. زمانی که پروتئین هموگلوبین خون به کمتر از حد طبیعی برسد یا تعداد گلبولهای قرمز کاهش یابد به آن کم خونی می‌گویند. از آنجایی که اکسیژن کافی وارد بدن نمی‌شود، تمام اندام‌ها شروع به فشار می‌کنند. کم خونی باعث درد بدن، اختلالات خلقی، فراموشی و بی‌حسی در دست‌ها و پاها شود. پس از تشخیص کم خونی، بسته به علت آن، برنامه‌ریزی درمانی باید دراسرع‌وقت آغاز شود. علل کم خونی ممکن است عوامل ژنتیکی یا ناشی از کمبود تغذیه باشد. قبل از درمان کم خونی باید به طور کامل بررسی شود و در صورت نیاز معایناتی مانند آندوسکوپی دستگاه گوارش توسط پزشک انجام شود.
انواع کم خونی‌ها
بسته به منشا کم خونی، می‌توان آنها را به انواع مختلفی تقسیم کرد. به کمک این روش می‌توان درمان مناسب را برای کم خونی در نظر گرفت. به طور کلی انواع کم خونی عبارت‌اند از:
- نارسایی کمبود آهن
- کم خونی پرنیشیوز
- کم خونی التهابی
- کم خونی آپلاستیک
- کم خونی همولیتیک
- کم خونی سلول داسی شکل
- کم خونی فانکونی
- کم خونی مدیترانه‌ای
نارسایی کمبود آهن
شایع‌ترین علت کم خونی کمبود آهن است. مغز استخوان برای ساخت هموگلوبین به آهن نیاز دارد. بدون آهن کافی، بدن نمی‌تواند هموگلوبین کافی برای گلبولهای قرمز تولید کند.
کم خونی پرنیشیوز
کم خونی پرنیشیوز ارتباط مستقیمی با ویتامین B12 دارد. افراد مبتلا به کم خونی خطرناک نمی‌توانند ویتامین B12 کافی را از غذا دریافت کنند. آنها پروتئینی به نام فاکتور ذاتی که در معده تولید می‌شود ندارند. کمبود این پروتئین منجر به کمبود ویتامین B12 و در نتیجه کم خونی خطرناک ناشی از کمبود B12 می‌شود.
کم خونی التهابی
برخی بیماری‌ها مانند سرطان، اچ آی وی یا ایدز، آرتریت روماتوئید، بیماری‌های کلیوی، بیماری کرون و سایر بیماری‌های التهابی حاد یا مزمن می‌توانند در تولید گلبولهای قرمز خون تداخل ایجاد کنند.
کم خونی آپلاستیک
کم خونی آپلاستیک یکی از بیماری‌هایی است که به دلیل نارسایی مغز استخوان ایجاد می‌شود. همچنین به شرایطی گفته می‌شود که در آن سلول‌های خونی نمی‌توانند در مغز استخوان تولید شوند. این یکی از بیماری‌های جدی است که می‌تواند زندگی بیمار را به خطر بیندازد، زیرا گلبولهای سفید و قرمز خون هر دو کاهش می‌یابند یا به طور کامل ناپدید می‌شوند.
کم خونی همولیتیک
این یک نوع کم خونی است که زمانی رخ می‌دهد که طول عمر گلبولهای قرمز خون محیطی زودتر از موعد کوتاه شود. کم خونی همولیتیک ممکن است ارثی باشد یا بسته به عواملی بعداً ایجاد شود. در کم خونی همولیتیک، بدن شروع به تولید ۶ تا ۸ برابر بیشتر از حد متوسط ول‌های خونی می‌کند، اما تخریب سلول‌ها سریع‌تر از سلول‌های خونی تازه تولید شده اتفاق می‌افتد. این امر باعث تخریب سلول‌های خونی به نام همولیز می‌شود.
کم خونی سلول داسی شکل
کم خونی داسی شکل یک بیماری ژنتیکی اتوزومال مغلوب است که زمانی رخ می‌دهد که گلبولهای قرمز در نتیجه ناهنجاری هموگلوبین، پروتئین حامل اکسیژن در گلبولهای قرمز، شکل داسی شکل می‌گیرند. شکل A گلبولهای قرمز طبیعی با هموگلوبین طبیعی را نشان می‌دهد که آزادانه از رگ‌های خونی عبور می‌کنند. این گلبولهای نامنظم خون، زودرس می‌میرند و در نتیجه کمبود مزمن گلبولهای قرمز را ایجاد می‌شود.
کم خونی فانکونی
این نوع کم خونی نیز نادر است و ژنتیکی است. در کم خونی فانکونی، مغز استخوان به اندازه کافی گلبول قرمز ایجاد نمی‌کند. علائم فیزیکی این بیماری، رشد ساختار غیرطبیعی استخوان و رنگ غیر طبیعی پوست است.
کم خونی مدیترانه‌ای
این بیماری به کم خونی کولی نیز معروف است و در واقع به بتا تالاسمی ماژور اشاره دارد. تالاسمی‌ها ارثی هستند و بدن مقدار مناسب هموگلوبین را نمی‌تواند تولید کند.
کم خونی مگالوبلاستیک
کم خونی مگالوبلاستیک نوعی کم خونی است که زمانی رخ می‌دهد که ویتامین B12 و اسید فولیک کمتر از حد نیاز باشد. ویتامین B12 همچنین به عنوان کم خونی کمبود فولات یا کم خونی ماکروسیتیک شناخته می‌شود.
همچنین بخوانید: آیا کم خونی خطرناک است؟
علت کم خونی
دلایل متنوعی برای ایجاد کم خونی وجود دارد و بر اساس آن نیز انواع کم خونی شکل می‌گیرد. دانستن علت کم خونی تاثیر مستقیمی روی درمان مناسب برای کم خونی و جلوگیری از آنمی دارد. به طور کلی ۴ علت اصلی کم خونی وجود دارد که عبارت‌اند از:
- از دست دادن خون
- عدم تولید گلبولهای قرمز
- تخریب سریع گلبولهای قرمز
- عدم دریافت یا جذب ویتامین‌ها و مواد معدنی لازم برای ساخت گلبولهای قرمز
کم خونی ناشی از از دست دادن خون
در زنان، خونریزی قاعدگی و خونریزی گوارشی به دلیل کاهش پلاکت‌ها یا عوامل لخته‌شدن خون است. این علت در بین انواع دلایل کم خونی شایع‌ترین مورد است و به طور عمده قابل پیشگیری است.
عدم تولید گلبول قرمز و خریب سریع گلبولهای قرمز
عدم تولید گلبول قرمز می‌تواند به دلیل بیماری‌های مزمن مختلف، سرطان‌های مغز استخوان (سرطان خون) و بیماری‌های ارثی که باعث تخریب سریع گلبولهای قرمز می‌شود، رخ دهد. علاوه بر این، برخی داروها، برخی بیماری‌های خودایمنی، سرطان‌ها، بارداری، نوزادی، نوجوانی و بالارفتن سن از علل کم خونی هستند.
عدم دریافت یا جذب مواد مورد نیاز
برای اینکه بدن بتواند گلبولهای قرمز خون تولید کند، به ویتامین‌هایی مانند B12 و اسید فولیک (B9) و مواد معدنی مانند آهن نیز نیاز دارد. کمبود آهن یکی از شایع‌ترین علل کم خونی است. آهن جزء مرکزی هموگلوبین است که انتقال اکسیژن را امکان‌پذیر می‌کند. اگر آهن در بدن کم باشد، هموگلوبین کمتری تشکیل شده و اکسیژن کمتری منتقل می‌شود. کم خونی فقر آهن در زنان بیشتر از مردان است. کمبود آهن معمولاً به دلیل خونریزی شدید قاعدگی یا سوءتغذیه ایجاد می‌شود.
عوامل فرد را در معرض خطر کم خونی قرار می‌دهد:
علاوه بر دلایل اصلی مواردی نیز وجود دارند که احتمال ابتلا به کم خونی را بالا می‌برند:
- رژیم غذایی نامناسب: رژیم غذایی که فاقد ویتامین‌ها و مواد معدنی خاص مانند آهن و فولات باشند.
- اختلالات روده‌ای: داشتن یک اختلال روده‌ای مانند بیماری کرون و بیماری سلیاک که بر جذب مواد مغذی در روده کوچک تأثیر منفی می‌گذارد و فرد را در معرض خطر کمخونی قرار می‌دهد.
- قاعدگی: به طور کلی، بانوانی که دچار عادت ماهانه می‌شوند بیشتر از مردان و زنان یائسه در معرض خطر کمخونی از نوع فقر آهن هستند. قاعدگی باعث از دست دادن گلبولهای قرمز خون می‌شود.
- بارداری: اگر باردار هستید و از مولتی ویتامین همراه با اسیدفولیک و آهن استفاده نمی‌کنید، در معرض خطر کم خونی قرار دارید.
- شرایط مزمن: اگر به سرطان، نارسایی کلیه، دیابت یا بیماری مزمن دیگری مبتلا هستید، ممکن است در معرض کم خونی بیماری مزمن باشید. این شرایط می‌تواند منجر به کمبود گلبولهای قرمز خون شود. از دست دادن خون آهسته و مزمن از زخم یا منبع دیگر در بدن می‌تواند ذخیره آهن بدن را تخلیه کند و منجر به کمخونی فقر آهن شود.
- سابقه خانوادگی: اگر خانواده سابقه کمخونی ارثی مانند سلول داسی شکل داشته باشد، ممکن است در معرض خطر ابتلا به این بیماری باشید.
- سن: افراد بالای ۶۵ سال در معرض خطر این بیماری هستند.
علائم کم خونی
کم خونی انواع مختلفی دارد که هر کدام علائم متفاوتی ایجاد می‌کنند. جدا از علائم تخصصی، رایج‌ترین علائم شامل موارد زیر است:
- احساس ضعف و خستگی (کاهش انرژی سریع)
- ضعف
- رنگ پریدگی صورت، چشم ها یا بستر ناخن
- سرگیجه
- تپش قلب
- فراموشی
- ریزش مو
- وزوز گوش
- احساس سردی
- ترک روی لب
- سندرم پای بی قرار
- دست و پای سرد
- تنگی نفس هنگام راه رفتن یا از پله بالا رفتن و یا حتی هنگام صحبت کردن
- درد در قفس سینه
ممکن است در ابتدا کم خونی آنقدر خفیف باشد که متوجه آن نشوید. اما علائم با بدتر شدن کم خونی بیشتر می‌شوند.
روش‌های تشخیص کم خونی
برای تشخیص کم خونی، پزشک ابتدا سابقه پزشکی شما و سابقه خانوادگی بیماری‌هایی مانند تالاسمی و کم خونی داسی شکل را می‌گیرد. سپس با انجام آنالیز و آزمایش‌ها همراه با معاینه فیزیکی می‌توان کم خونی را تشخیص داد.
در طول معاینه فیزیکی، به ضربان قلب گوش داده می‌شود، عملکردهای تنفسی بررسی می‌شود و طحال و کبد از نظر تورم بررسی می‌شود.
اگر تصور شود کم خونی نشانه بیماری مزمن دیگری است، ممکن است معاینات مربوط به آن بیماری انجام شود از جمله انواع آزمایش خون. به طور کلی روش های تشخیصی کم خونی شامل موارد زیر هستند:
- شمارش کامل خون (CBC): از CBC برای شمارش تعداد سلول‌های خونی در نمونه خون استفاده می‌شود. پزشک مقدار گلبولهای قرمز موجود در خون (هماتوکریت) و هموگلوبین در خون را بررسی می‌کند.
- همچنین آزمایشی برای تعیین اندازه و شکل گلبولهای قرمز خون هم تجویز می‌شود و برخی از گلبولهای قرمز خون از نظر اندازه، شکل و رنگ غیرمعمول مورد بررسی قرار می‌گیرند.
- اگر آزمایش شمارش کامل خون برای تشخیص کم خونی کافی نباشد، پزشک ممکن است آزمایش الکتروفورز هموگلوبین، شمارش رتیکولوسیت، آهن سرم و فریتین سرم را نیز درخواست کند.
- آزمایشات تشخیصی اضافی: در صورت تشخیص کمخونی، پزشک گاهی آزمایشات دیگری را برای تعیین علت انجام می‌دهد. ممکن است کولونوسکوپی یا آزمایش خون مخفی مدفوع برای یافتن خونریزی دستگاه گوارش پیشنهاد شود. همچنین در موارد نادر ممکن است پزشک بیوپسی مغز استخوان (برداشتن بافت مغز استخوان) را انجام دهد.
- علاوه بر این، ممکن است به شما توصیه شود که معاینه زنان را برای خونریزی‌هایی که تصور می‌شود از سیستم تولید مثل در زنان منشا می‌گیرد، انجام دهید.
درمان کم خونی
درمان کم خونی بسته به نوع، دوره و شدت کم خونی متفاوت است. هدف اصلی درمان از بین بردن شرایطی است که باعث کم خونی می‌شود. به عنوان مثال برای کم خونی ناشی از کمبود آهن و اسید فولیک مصرف سبزیجات و میوه‌های سبز به توصیه پزشک توصیه می‌شود.
اگر کم خونی پیشرفت کرده و به نقطه خطرناکی رسیده باشد، می‌توان پیوند سلول‌های بنیادی خون و مغز را انجام داد. یا اگر خونریزی شدیدی دارید که باعث کم خونی می‌شود و جان شما را تهدید می‌کند، ممکن است پزشک شما یک عمل جراحی را نیز توصیه کند.
درمان نارسایی کمبود آهن
درمان این نوع کمخونی معمولاً شامل مصرف مکمل‌های آهن و تغییر رژیم غذایی است. اگر علت کمبود آهن از دست دادن خون غیر از قاعدگی است منبع خونریزی باید متوقف شود که ممکن است شامل جراحی شود.
درمان کمخونی کمبود ویتامین
درمان کم خونی کمبود اسیدفولیک و ویتامین، شامل مصرف مکمل‌های غذایی و افزایش این مواد مغذی در رژیم غذایی فرد است. اگر سیستم گوارشی فرد در جذب ویتامین B-12 موجود در غذا مشکل داشته باشد، پزشک تجویز دیگری را توصیه می‌کند.
درمان کمخونی بیماری مزمن
هیچ درمان خاصی برای این نوع کمخونی وجود ندارد. پزشکان بر روی درمان بیماری زمینه‌ای تمرکز می‌کنند. اگر علائم شدید شود، تزریق خون یا تزریق هورمون مصنوعی (اریتروپویتین) که به طور معمول توسط کلیه‌ها تولید می‌شود. انجام می‌شود که به تحریک تولید گلبولهای قرمز کمک کرده و خستگی را تسکین می‌دهد.
درمان کمخونی آپلاستیک
درمان این کمخونی شامل انتقال خون برای افزایش سطح گلبولهای قرمز خون است. اگر مغز استخوان نتواند سلول‌های خونی سالم ایجاد کند، احتمال این که به پیوند مغز استخوان نیاز داشته باشید زیاد است.
درمان کمخونی همولیتیک
برای درمان کمخونی همولیتیک باید مراقب موارد مهمی باشید که شامل پرهیز از مصرف داروهای مشکوک، درمان عفونت‌ها و مصرف داروهایی است که سیستم ایمنی بدن را سرکوب می‌کنند.
درمان کمخونی سلول داسی شکل
درمان این نوع کم خونی شامل استفاده از اکسیژن، تسکین دهنده درد و مایعات خوراکی و وریدی برای کاهش درد و جلوگیری از عوارض است. در برخی موارد پزشک مکمل‌های اسیدفولیک و آنتی بیوتیک‌ها را توصیه می‌کند.
داروی خاص به نام هیدروکسی اوره (دراکسیا، هیدره، سیکلوس) نیز برای درمان کمخونی سلول داسی شکل استفاده می‌شود.
درمان کمخونی تالاسمی
بیشتر اشکال تالاسمی خفیف است و نیازی به درمان ندارد. اشکال شدیدتر تالاسمی معمولاً به تزریق خون، مکمل‌های اسید فولیک، دارو، برداشتن طحال یا پیوند سلول‌های بنیادی خون و مغز استخوان نیاز دارد.
پس از درمان چه اتفاقی خواهد افتاد؟
به دنبال اتمام درمان باید ویزیت های منظم در فواصل مشخص شده توسط پزشک جهت اطمینان از عدم بازگشت و عود بیماری انجام شود .این ویزیت ها شامل:اخذ شرح حال و معاینه ،مامو گرافی و سایر اقدامات تشخیصی درمانی با توجه به معاینه و شرح حال خواهد بود.
عوارض کمخونی
اگر کمخونی درمان نشود، می‌تواند بسیاری از مشکلات سلامتی را ایجاد کند مانند:
- کمخونی شدید می‌تواند آنقدر فرد را خسته کند که نتواند کارهای روزمره را انجام دهد.
- نتایجی مانند بزرگ‌شدن قلب و نارسایی قلبی ممکن است به دلیل کمبود آهن رخ دهد.
- تنگی نفس رخ می‌دهد و ریه‌ها شروع به فشار می‌کنند.
- میزان اکسیژن به بافت‌ها و ماهیچه‌ها کاهش می‌یابد، اندام‌های داخلی و ماهیچه‌ها ممکن است دچار خستگی شوند و دست‌ها بی حس شوند
- زنان باردار مبتلا به کمخونی فقر فولات بیشتر دچار عوارضی مانند زایمان زودرس می‌شوند.
- کم خونی می‌تواند منجر به ضربان قلب سریع یا نامنظم (آریتمی) شود. وقتی کم خون هستید قلب شما باید خون بیشتری پمپ کند تا کمبود اکسیژن خون را جبران کند. این می‌تواند منجر به بزرگ شدن قلب یا نارسایی قلبی شود.
- علاوه بر این، فراموشی نیز ممکن است رخ دهد.
چه چیزی برای کم خونی مفید است؟
هنگامی که علت کم خونی مشخص شد، مهم است که درمان پزشک متخصص را دنبال کنید و بدن را بیش از حد فشار ندهید. در مورد رایج کم خونی فقر آهن، تغییر در رژیم غذایی برای درمان کم خونی لازم است. به‌خصوص پروتئین‌ها (ماهی، گوشت قرمز و تخم‌مرغ) و حبوبات حاوی مقدار زیادی آهن هستند و باید بیشتر مصرف شوند. سطح اسید فولیک و ویتامین B12 را می‌توان با تغذیه مناسب افزایش داد. اگر مقادیر موردنیاز از طریق غذا به دست نمی‌آید، مکمل‌های ویتامین و مواد معدنی ممکن است کمک کنند. این مکمل‌ها باید زیر نظر پزشک متخصص مصرف شوند؛ زیرا ممکن است باعث تداخل دارویی شوند. به وگان‌ها یا گیاهخواران توصیه می‌شود از مکمل‌های ویتامین و مواد معدنی استفاده کنند زیرا نمی‌توانند آهن و ویتامین B12 را از محصولات حیوانی دریافت کنند.
پیشگیری از کم خونی
از آنجایی که منشا کم خونی متفاوت است، نمی‌توان از وقوع برخی کم‌خونی‌ها پیشگیری کرد اما می‌توان به خوبی آنها را مدیریت کرد. شما می‌توانید با داشتن یک رژیم غذایی شامل انواع ویتامین‌ها و مواد معدنی از کم خونی فقر آهن و ناشی از ویتامین جلوگیری کنید. برای پیشگیری از کم خونی موارد زیر را رعایت کنید:
- به طور خاص، انتظار می رود که مصرف غذاهای مختلف، گوشت قرمز و مرغ، سبزیجات برگ سبز، غلات، حبوبات، میوه های خشک و غذاهای غنی از ویتامین C که جذب آهن را تسهیل می کند، مصرف شود.
- رژیم غذایی مبتنی بر مکمل آهن نیز یک استراتژی پیشگیری عالی برای افراد در معرض خطر است.
- در زندگی روزمره کاهش مصرف الکل ، چای سیاه، قهوه و نوشابه های گازدار و شیرین بسیار مهم است.
- نوشیدن آب مرکبات در طول وعده های غذایی یک عادت خوب است که جذب آهن را در بدن تسهیل می کند.
- استفاده از غذاهای غنی شده از آهن شامل گوشت گاو و گوشت‌های دیگر، لوبیا، عدس، غلات غنی شده با آهن، میوه‌های خشک بسیار مفید است.
- فولات یک ماده مغذی است که مصرف آن در جلوگیری از این بیماری تاثیر خوبی دارد و شکل دارویی آن اسید فولیک است. آن را می‌توان در میوه‌ها و آب میوه‌ها، سبزیجات دارای برگ سبز تیره، نخود سبز، لوبیا، بادام زمینی و محصولات غلات غنی شده مانند نان، غلات، ماکارونی و برنج یافت.
- ویتامین B-12مصرف کنید. غذاهای غنی از ویتامین B-12 شامل گوشت، لبنیات و غلات غنی شده و محصولات سویا است.
- مصرف ویتامین C به افزایش جذب آهن کمک می‌کند. غذاهای غنی از ویتامین C شامل مرکبات و آب میوه‌ها، فلفل، کلم بروکلی، گوجه فرنگی، خربزه و توت فرنگی است.
