سلول‌های بدن انسان‌ها به‌طور مداوم تقسیم شده و جایگزین می‌شوند و در واقع، این روش بخشی از فرآیند طبیعی بدن است. هنگامی‌که فرد به سرطان مبتلا می‌شود، سلول‌های بدن به‌صورت غیرقابل کنترل و باسرعت زیاد و غیرطبیعی تکثیر می‌شوند. در طی این فرآیند، سلول‌های بیشتر و بیشتری تولید می‌شود و این سلول‌ها، فضای بسیار زیادی از بدن را اشغال می‌کنند که این فضا، در حقیقت برای سلول‌های سالم و مفید است. یکی از روش‌های مداخله در توانایی تقسیم شدن سلول‌های سرطانی، استفاده از داروهای شیمی درمانی است که ممکن است برای فرد بیمار یک و یا ترکیبی از چند دارو تجویز شود.
داروهای شیمی‌درمانی در برخی موارد به‌صورت مستقیم وارد جریان خون می‌شوند و به سلول‌های سرطانی سرتاسر بدن حمله می‌کنند. در برخی موارد دیگر نیز تنها به‌صورت اختصاصی آن قسمت‌هایی از بدن را تحت درمان قرار می‌دهند که درگیر سرطان شده‌اند.
در نتیجه، شیمی‌درمانی را می‌توان روشی برای از بین بردن سلول‌های سرطانی معرفی کرد که با استفاده از داروهای شیمیایی از رشد سریع سلول‌های سرطانی در بدن جلوگیری می‌کند. البته پزشکان متخصص سرطان در برخی موارد، داروهای شیمی‌درمانی را همراه با سایر روش‌های درمانی سرطان استفاده می‌کنند تا بتواند بهتر و موثرتر از رشد توده‌های بدخیم سرطانی در بدن جلوگیری کنند.
بسته به عوامل مختلف، نوع و چگونگی ترکیب این روش‌ها با یکدیگر متفاوت است. برخی از این عوامل عبارتند از:
- شدت و نوع سرطان
- وضعیت کلی سلامت فرد بیمار
- ناحیه درگیر توده سرطانی
- درمان‌های قبلی انجام‌شده فرد در رابطه با بیماری سرطان
- ترجیح فرد بیمار
در نتیجه، بسته به این عوامل ممکن است پزشک متخصص روش شیمی‌درمانی را با سایر روش‌های درمانی سرطان ترکیب کند تا فرد سریع‌تر به بهبودی برسد.
در این مقاله، شما به‌طور کامل با روش شیمی درمانی، خصوصیات و نحوه عمکلرد آن، آشنا می‌شوید.
نحوه انجام و دریافت دارو در این روش
معمولا داروهای شیمی درمانی به‌صورت خوراکی، موضعی، جاسازی و یا تزریقی به فرد بیمار داده می‌شوند. رایج‌ترین نحوه دریافت دارو در روش شیمی‌درمانی مصرف دارو به‌صورت خوراکی و تزریقی است که با توجه به نوع سرطان و وضعیت کلی بیمار ممکن است داروی شیمی‌درمانی به‌صورت تزریقی در رگ یا سایر قسمت های بدن وارد شود و یا به صورت کپسول، قرص و شربت مصرف شود. در این‌صورت، اگر وضعیت فرد بیمار به‌صورتی باشد که نیاز به تحت‌نظر بودن مداوم نداشته باشد، می‌تواند داروها را در منزل خود دریافت کند و در این کنار تحت نظر پزشک متخصص نیز قرار بگیرد. تقریبا تمامی بیماران سرطانی باید به‌طور منظم در بیمارستان حضور داشته باشند تا وضعیت سلامتیشان بررسی شود.
از لحاظ محل انجام شیمی درمانی انواع روش‌های آن به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند: انجام این روش به‌صورت سرپایی و یا انجام درمان در کلینیک و بیمارستان‌ها.
همانطور که در بالا نیز اشاره شد، داروهای شیمی‌درمانی به‌واسطه چهار روش مختلف به بافت تومور سرطانی هدایت می‌شوند؛ به روش‌های بلع، پماد، جاسازی کردن در بدن و تزریق؛ که هر کدام از آن‌ها در ادامه به‌طور مختصر تشریح شده‌اند.
- برخی داروهای این روش درمانی را می‌توان به‌صورت مستقیم درون تومور سرطانی تزریق کرد. انجام این روش به محل قرارگیری تومور بستگی دارد. در آن دسته از بیمارانی که با استفاده از عمل جراحی توده اصلی تومور برداشته می‌شود، با جاسازی دیسک‌های آهسته در نزدیکی بافت سلولی هدف، که همان روش Slow dissolving است، می‌توان داروهای مورد نظر را درون تومور سرطانی تزریق کرد.
- در برخی از انواع سرطان پوست، از کرم‌های موضعی شیمی درمانی روی ناحیه آسیب دیده استفاده می‌شود.
- قرار دادن دارو در بخشی از بدن نیز در روش‌های شیمی درمانی امکان‌پذیر است. به‌عنوان مثال، قرار دادن دارو در حفره شکمی، قفسه سینه، دستگاه عصبی مرکزی و یا وارد کردن آن از طریق مجرای ادراری به درون مثانه، رایج‌ترین انواع روش‌های شیمی درمانی با استفاده از قرار دادن دارو در بخشی از بدن به‌شمار می‌روند.
- برخی از داروهای این روش درمانی نیز به‌صورت قرص بلعیده می‌شوند و یا به‌صورت شربت مورد استفاده قرار می‌گیرند.
- دسته‌ای از داروهای محلول یا شربت‌ها نیز هستند که از طریق تزریق در پوست به بافت سرطانی هدف می‌رسند.
در نتیجه، بدیهی است که محل انجام درمان کاملا به نوع روش انتخابی شیمی درمانی بستگی دارد. به‌عنوان مثال، برای درمان سرطان با استفاده از قرص و کرم‌های شیمی درمانی نیازی به خروج از منزل نخواهد بود. این روش‌های درمانی در اصطلاح پزشکی، شیمی درمانی سرپایی نامیده می‌شوند. درمان‌هایی که نیاز به تزریق دارند نیز، غالبا در بیمارستان‌ها و مراکز درمانی انجام خواهند شد.
انواع روش‌های تزریق در شیمی درمانی
تزریق در این روش درمانی خود شامل روش‌های مختلفی است که در نوع دیگری از طبقه بندی روش‌های شیمی درمانی نیز، روش‌های مختلف این درمان، بر اساس نوع داروهای مورد استفاده و بر اساس نوع تحویل و تزریق دارو به تومور سرطانی، به هفت گروه مختلف تقسیم‌بندی می‌شوند:
تزریق عضلانی
برای دریافت داروهای شیمی درمانی به صورت عضلانی، عضلات ران و باسن شایع‌ترین نقاط دریافت این داروها هستند؛ که در این نوع از تزریق، به‌دلیل اینکه دارو به عضلات وارد می‌شود، نسبت‌به رگ ماندگاری بیشتری خواهد داشت.
تزریق زیرپوستی (زیرجلدی)
شایع‌ترین نقاط برای انجام این نوع از تزریقات نیز، پوست شکم، ران و بازو محسوب می‌شوند. در برخی موارد، خود فرد می‌تواند این تزریق را توسط متخصصین آموزش ببیند و تزریق را خودش در منزل انجام دهد.
تزریق وریدی
در این نوع از تزریق، داروهای شیمی درمانی مستقیما به شریان‌های نزدیک توده‌های سرطانی، تزریق می‌شوند. در تزریق وریدی، بیشتر دارو به تومور سرطانی می‌رسد و کمتر به سایر قسمت‌های بدن سرایت می‌کند. معمولا برای انجام این تزریق، تیم پزشکی پس از انجام بی‌حسی موضعی، لوله‌ای را درون شریان قرار می‌دهد.
تزریق به داخل کانال نخاعی یا روش اینتراکتاکال
در این روش، داروهای شیمی درمانی به مایع اطراف ستون فقرات تزریق می‌شوند. در بسیاری از سرطان‌ها نیازی به استفاده از این روش از تزریق وجود ندارد و این روش بیشتر در درمان انواع سرطان خون، لنفوم و برخی تومورهای مغزی به‌کار می‌رود.
- تزریق داخل حفره صفاتی : قسمت بین صفاق جداری و احشایی به نام حفره صفاقی شناخته می‌شود. این حفره از آب، الکترولیت و آنتی‌بادی تشکیل شده است که حرکت آزادانه ارگانی شکمی را فراهم می‌کند. در برخی روش‌های شیمی درمانی، داروی مورد نظر به‌واسطه لوله (سوند) به‌طور مستقیم وارد حفره صفاتی شده و به درمان سرطان کمک می‌کند.
- تزریق داخل شریان : در این روش از تزریق، داروهای شیمی درمانی مستقیما به شریان‌هایی که تغذیه کننده تومور هستند، وارد می‌شوند؛ به همین دلیل دارو به‌طور مستقیم وارد تومور شده و سایر نواحی بدن کمتر در معرض عوارض جانبی استفاده از این دارو قرار می‌گیرند.
فواید و عوارض شیمی درمانی
برخی از درمان‌های سرطان مانند جراحی و پرتو درمانی، ناحیه خاصی از بدن را تحت هدف قرار می‌دهند؛ در صورتی‌که روش شیمی درمانی یک روش درمانی همه‌جانبه است و روی کل بدن تاثیرگذار خواهد بود. درواقع، گرچه روش شیمی درمانی یکی از روش‌های موثر در درمان سرطان محسوب می‌شود، اما عوارض جانبی جدی و شدیدی را برای بیمار به‌همراه خواهد داشت که این عوارض حتی ممکن است کل زندگی فرد را تحت‌تاثیر قرار دهد. به‌همین دلیل، کسب اطلاعات و سنجیدن مزایا و معایب این درمان، تصمیم‌گیری برای انتخاب یا حذف این روش درمانی را تقریبا غیرممکن ساخته است و بدیهی است که انتخاب نهایی انجام روش شیمی درمانی، به‌عهده خود بیمار خواهد بود. در ادامه به فواید و عوارض روش شیمی درمانی اشاره شده است.
فواید روش شیمی درمانی
شیمی درمانی می‌تواند به شکل‌های مختلفی روی درمان سرطان موثر باشد که به عواملی مانند نوع سرطان و مدت زمان گذشته‌شده از آغاز شکل‌گیری سرطان بستگی دارد. در واقع شیمی درمانی می‌تواند:
- درمان قطعی را برای بیمار به‌همراه داشته باشد و منجر به نابودی کامل توده سرطانی شود.
- بیماری سرطان را کنترل کرده و مانع از رشد سریع و درگیر شدن بافت‌های دیگر به سلول‌های سرطانی شود.
- علائم ناشی از بیماری سرطان را کنترل کند. در برخی موارد پیشرفته بیماری سرطان، شیمی درمانی نمی‌تواند مانع از رشد و پراکندگی سلول‌های بدخیم سرطانی باشد؛ اما با کوچک‌تر کردن توده‌ها و در اصطلاح، با خردکردن توده‌های سرطانی، می‌تواند درد ناشی از بزرگ‌شدن آن‌ها و فشار به بافت‌های مجاور را تا حد زیادی کاهش دهد.
در برخی سرطان‌ها مانند سرطان پستان، پزشک متخصص می‌تواند توده سرطانی را با استفاده از عمل جراحی از بدن فرد بیمار خارج کند. در اینگونه موارد پس از برداشتن توده سرطانی، غالبا انکولوژیست برای اینکه اطمینان پیدا کند هیچ سلول سرطانی‌ای در بدن فرد بیمار باقی نمانده است، روش شیمی درمانی را تجویز می‌کند.
در برخی موارد نیز، روش شیمی درمانی قبل از انجام سایر روش‌های درمانی انجام می‌شود. به‌عنوان مثال، در صورتی‌که توده بدخیم بیش‌از اندازه بزرگ باشد، اندازه توده با استفاده از برخی روش‌های شیمی درمانی کوچک شده و سپس با استفاده از عمل جراحی، توده از بدن خارج می‌شود.
ممکن است قبل از انجام پرتو درمانی نیز، پزشک متخصص روش شیمی درمانی را تجویز کند تا سلول‌های سرطانی آسیب‌پذیرتر باشد و نابودیشان آسان‌تر شود. حتی در آن‌دسته از بیمارانی که سرطانشان بسیار پیشرفته بوده و تقریبا به مراحل نهایی خود نزدیک شده است، روش‌های شیمی درمانی می‌توانند در کاهش درد بیمار بسیار موثر باشند.
روش‌های شیمی درمانی تنها در درمان سرطان موثر نیستند و می‌توانند در روند درمان بیماری‌های مغز استخوان نیز بسیار تاثیرگذار باشند. به کمک شیمی درمانی، بیمار می‌تواند برای درمان با سلول‌های بنیادی مغز استخوان آماده شود. کاربرد دیگر روش شیمی درمانی، در درمان بیماری‌های مرتبط با دستگاه ایمنی افراد است و این روش، در درمان بیماری‌های خود ایمنی مانند لوپوس و یا روماتیسم مفصلی نیز کاربرد دارد. در این موارد، بدیهی است که دوز داروهای شیمی درمانی بسیار پایین‌تر از دوز داروهایی است که برای درمان سرطان به‌کار گرفته می‌شوند.
عوارض شیمی درمانی
در حالت کلی، می‌توان گفت شیمی درمانی یکی از روش‌های درمان سرطان است که با متوقف کردن و نابود کردن سلول‌هایی با رشد سریع و بیش‌از اندازه، به درمان این بیماری کمک می‌کند. گرچه این ویژگی بیشتر در سلول‌های سرطانی وجود دارد اما در واقع، سلول‌های دیگری در بدن نیز وجود دارند که به باید به‌سرعت رشد کنند و تقسیم شوند. عمده این سلول‌ها در بافت‌های خون، مو، پوست و پوشش داخلی مجرای روده قرار دارند. به‌همین دلیل، همزمان با سلول‌های بدخیم سرطانی، تمامی سلول‌هایی که رشد سریع دارند نیز، تحت تاثیر داروهای شیمی درمانی قرار می‌گیرند و متاسفانه همین‌گونه است که عوارض شیمی درمانی این سلول‌ها را نیز درگیر می‌کند. در این‌صورت فرد غالبا با عوارض جانبی زیر مواجه خواهد شد:
- کبودی سریع بافت‌ها، کم‌شدن تعداد پلاکت‌های خون و مشکلات خونریزی شدید
- یبوست، اسهال، حالت‌تهوع و استفراغ
- خشکی دهان و ایجاد زخم‌های دهانی
- التهاب غشای مخاطی
- کم‌شدن تعداد گلبول‌های سفید خون و احتمال ایجاد عفونت
- کم‌شدن گلبول‌های قرمز خون و کم‌خونی
- تغییر پوست و تغییرات ظاهری در ناخن‌ها
- خستگی مفرط و بی‌خوابی
- ایجاد تغییرات جنسی
- ریزش مو
- کاهش وزن
- دردهای ناشی از آسیب‌های عصبی
- تغییر در باروری و مشکلات بارداری
- مشکلات گوارشی
- تب
- مشکلات حافظه، شناختی و سلامت ذهنی
- مشکلات شنوایی
بی اشتهایی
بی اشتهایی نیز یکی دیگر از عوارض شیمی درمانی است. بیماران می توانند تحت نظر پزشک معالج خود رژیم غذایی مناسبی را اخذ و رعایت کنند.
گرچه ذکر این نکته نیز ضروری است که تمامی این نشانه‌ها در تمامی افراد بیمار بروز نمی‌کند و بسیاری از افراد هستند که تنها درگیر بخش کوچکی از این عوارض می‌شوند. شدت بروز عوارض نیز در بیماران مختلف، متفاوت است. البته بیشتر این عوارض نیز، با کمک پزشک متخصص و ایجاد تغییر در سبک زندگی، قابل کنترل هستند و برای برخی از آن‌ها، داروهای موثری وجود دارد.
مدت زمان وجود عوارض این درمان
بسیاری از عوارض این درمان، در مدت کوتاهی پس از پایان دوره درمانی، به‌صورت کامل از بین می‌روند؛ اما بهبودی کامل برخی از این عوارض ممکن است تا چند ماه یا چند سال طول بکشد. بیشتر عوارض شیمی درمانی پس از پایان دوره درمان، تازه بروز پیدا می‌کنند و در برخی موارد، سال‌ها پس از آن در بدن وجود دارند. معمولا بافت‌های قلب، کلیه‌ها، ریه‌ها، اعصاب و اندام جنسی تحت‌تاثیر این عوارض بلند مدت قرار می‌گیرند.
از طرفی، ممکن است طی انجام شیمی درمانی، یک سرطان دیگر نیز در اثر این درمان بروز پیدا کند. به‌همین دلیل، فرد بیمار باید قبل از شروع درمان، با پزشک متخصص در رابطه با کلیه خطرات و آسیب‌های احتمالی ناشی از شیمی درمانی مشورت کند و راجب عوارض جانبی آگاه باشد. پزشک متخصص نیز معمولا، سطح داروهای مورد استفاده را در بالاترین حدممکن از لحاظ میزان تاثیر و پایین‌ترین حدممکن از نظر عوارض جانبی، قرار می‌دهد.
تداخل دارویی با شیمی درمانی
بیماران سرطانی رژیم درمانی دارویی متفاوتی دارند. در اغلب موارد، پزشک متخصص برای تقویت قوت عمومی بدن بیمار و به‌منظور کاهش خطر عفونت، مکمل‌هایی مانند ویتامین‌ها و برخی مسکن‌ها را نیز تجویز می‌کند. در برخی موارد، این مکمل‌ها با داروهای شیمی درمانی تداخل پیدا می‌کنند و علاوه‌بر اینکه باعث بروز برخی عوارض جانبی می‌شوند، بازدهی درمان را نیز کاهش می‌دهند.
به‌عنوان مثال، برخی داروهای شیمی درمانی هستند که تعداد پلاکت‌های خون را کاهش می‌دهند و از این طریق منجر به ایجاد لخته و جلوگیری از خونریزی می‌شوند. آسپرین و داروهای هم‌خانواده آن نیز تا حدی پلاکت‌های خون را کاهش می‌دهند. در نتیجه، مصرف این داروها در هنگام انجام شیمی درمانی، ممکن است منجربه بروز خونریزی‌های شدید و غیرقابل کنترل در فرد بیمار شود.
توصیه‌ها و مراقبت ها در طول انجام شیمی درمانی
همانطور که احتمالا می‌دانید، استفاده از مواد خوراکی سالم و مفید روی سلامتی بدن بسیار موثر است؛ به‌همین دلیل، فرد درگیر سرطان با تغذیه مفید می‌تواند کمک بسیاری به درمان بیماری خود کند. در واقع، در صورتی‌که با مشکلات خاصی مواجه نیستید، توصیه می‌شود هنگام انجام شیمی درمانی یک رژیم غذایی متنوع با وعده‌های غذایی مکرر و سبک داشته باشید تا بتوانید روند درمانی را سریع‌تر طی کنید.
رعایت نکات و توصیه‌های زیر نیز روی تسریع روند درمانی سرطان تاثیرگذار خواهند بود:
- حداقل روزانه ۲ لیتر آب بنوشید تا عملکرد کلیه‌ها و دفع صحیح داروها بهبود پیدا کند.
- توصیه می‌شود در طول روز چند وعده غذایی سبک میل کنید.
- در صورت داشتن تهوع و استفراغ از غذاهای خشک استفاده کنید.
- در صورت داشتن اسهال و برای جلوگیری از کم‌آبی بدن، مصرف غذای سبک و مایعات را افزایش دهید.
- در صورت داشتن یبوست نیز مواد غذایی حاوی فیبر مانند میوه و سبزیجات مصرف کنید.
- از مصرف ادویه‌جات و بخصوص نمک به‌شدت خودداری کنید.
- برای تقویت ارگان‌های بدن در طول شیمی درمانی، مقدار زیادی کالری به‌صورت روزانه دریافت کنید.
- معمولا برای بیمارانی که به سرطان مبتلا هستند، رژیم‌هایی توصیه می‌شود که دارای مقدار زیادی پروتئین هستند؛ زیرا پروتئین می‌تواند روی قوی شدن عضلات بسیار موثر باشد.
- رژیم‌های غذایی قلیایی نیز به‌دلیل داشتن قدرت اکسیدانی و ضدسرطانی بالا، معمولا در جلوگیری و درمان سرطان بسیار موثر هستند.
نتیجه‌گیری
یکی از بیماری‌های رایج و شایع در سرتاسر جهان، بیماری سرطان است؛ که با داشتن اطلاعات کافی و بروز در این زمینه و تشخیص زودهنگام، قابل پیشگیری و درمان می‌باشد. معمولا اکثر افرادی‌که متوجه بیماری سرطان در خود می‌شوند، حس بدی دارند ولی می‌توان گفت با بدست آوردن اطلاعات و داشتن آگاهی در رابطه با بیماری سرطان و همچنین تشخیص به‌موقع و پیگیری روش‌های درمانی می توان این بیماری تا حد زیادی کنترل و حتی نابود کرد. بعضی از افراد در طول دوره شیمی درمانی می‌توانند کارهای عادی و روزمره خود را انجام دهند؛ اما برخی افراد دیگر باید دائم در استراحت باشند و از انجام فعالیت‌های شدید جلوگیری کنند. به‌همین دلیل غالبا توصیه می‌شود که همواره سلامتی خود را در نظر داشته و مدام با پزشک خود در تماس باشید؛ تا هم روحیه خود را حفظ کنید و هم با مشورت پزشک و دریافت توصیه‌های لازم، بهبود بیماری خود را تسریع ببخشید.
