داروهای شیمی درمانی در برخی موارد به‌صورت مستقیم وارد جریان خون می‌شوند و به سلول‌های سرطانی سرتاسر بدن حمله می‌کنند. در برخی موارد دیگر نیز تنها به‌صورت اختصاصی آن قسمت‌هایی از بدن را تحت درمان قرار می‌دهند که درگیر سرطان شده‌اند. به همین علت شیمی‌درمانی را می‌توان روشی برای از بین بردن سلول‌های سرطانی معرفی کرد که با استفاده از داروهای شیمیایی از رشد سریع سلول‌های سرطانی در بدن جلوگیری می‌کند. البته پزشکان متخصص سرطان در برخی موارد، داروهای شیمی‌درمانی را همراه با سایر روش‌های درمانی سرطان استفاده می‌کنند تا بتواند بهتر و موثرتر از رشد توده‌های بدخیم سرطانی در بدن جلوگیری کنند.
شیمی درمانی چیست؟
شیمی درمانی یک روش درمانی است که با استفاده از داروهای شیمیایی (معمولاً به نام داروهای ضد سرطان شناخته می‌شوند) برای کنترل و درمان بیماری‌های مختلف، به خصوص سرطان، استفاده می‌شود. این درمان معمولاً در همراهی با سایر روش‌های درمانی مانند جراحی یا رادیوتراپی استفاده می‌شود و به عنوان یکی از سه روش اصلی درمان سرطان (جراحی، رادیوتراپی و شیمی درمانی) شناخته می‌شود.
داروهای شیمی درمانی معمولاً با اثر کاهش یا توقف رشد سلول‌های بیماری‌زا در بدن عمل می‌کنند. آنها می‌توانند به صورت سیستمیک (از طریق رگ‌ها) یا موضعی (به طور مستقیم در محل بیماری) مورد استفاده قرار گیرند. این داروها می‌توانند به صورت مستقیم سلول‌های سرطانی را کشته یا تضعیف کنند و یا به صورت غیرمستقیم (با مهار فرآیندهای مورد نیاز برای رشد سلولی) عمل کنند. هدف از شیمی‌درمانی، کاهش تعداد سلول‌های سرطانی، کنترل رشد آنها، خنثی کردن پخش سرطان به سایر اعضا و بهبود کیفیت و طول عمر بیمار است. با این حال، ممکن است داروهای شیمی درمانی عوارض جانبی داشته باشند، زیرا می‌توانند تأثیر منفی روی سلول‌های سالم بدن نیز داشته باشند.
نحوه انجام شیمی درمانی
معمولا داروهای شیمی‌درمانی به‌صورت خوراکی، موضعی یا تزریقی به فرد بیمار داده می‌شوند. رایج‌ترین نحوه دریافت دارو در روش شیمی‌درمانی مصرف دارو به‌صورت خوراکی و تزریقی است که با توجه به نوع سرطان و وضعیت کلی بیمار ممکن است داروی شیمی‌درمانی به‌صورت تزریقی در رگ یا سایر قسمت‌های بدن وارد شود و یا به صورت کپسول، قرص و شربت مصرف شود. در این صورت، اگر وضعیت فرد بیمار به‌صورتی باشد که نیاز به تحت‌نظر بودن مداوم نداشته باشد، می‌تواند داروها را در منزل خود دریافت کند و تحت نظر پزشک متخصص نیز قرار بگیرد. تقریبا تمامی بیماران سرطانی باید به‌طور منظم در بیمارستان حضور داشته باشند تا وضعیت سلامتیشان بررسی شود.
روش‌های شیمی درمانی
همانطور که در بالا نیز اشاره شد، داروهای شیمی‌درمانی به‌واسطه سه روش مختلف به بافت تومور سرطانی هدایت می‌شوند؛ این روش‌ها عبارتند از:
- تزریق
- موضعی
- خوراکی
در ادامه به اختصار هر روش را بررسی کرده‌ایم.
تزریق
برخی داروهای شیمی درمانی را می‌توان به‌صورت مستقیم درون تومور سرطانی تزریق کرد. انجام این روش به محل قرارگیری تومور بستگی دارد. در آن دسته از بیمارانی که با استفاده از عمل جراحی توده اصلی تومور برداشته می‌شود، با جاسازی دیسک‌های آهسته در نزدیکی بافت سلولی هدف، که همان روش Slow dissolving است، می‌توان داروهای مورد نظر را درون تومور سرطانی تزریق کرد.
موضعی
در برخی از انواع سرطان پوست، از کرم‌های موضعی شیمی درمانی روی ناحیه آسیب دیده استفاده می‌شود.
خوراکی
برخی از داروهای شیمی درمانی نیز به‌صورت قرص بلعیده می‌شوند و یا به‌صورت شربت مورد استفاده قرار می‌گیرند.
در نتیجه، بدیهی است که محل انجام درمان کاملا به نوع روش انتخابی شیمی درمانی بستگی دارد. به‌عنوان مثال، برای درمان سرطان با استفاده از قرص و کرم‌های شیمی‌درمانی نیازی به خروج از منزل نخواهد بود. این روش‌های درمانی در اصطلاح پزشکی، شیمی درمانی سرپایی نامیده می‌شوند. درمان‌هایی که نیاز به تزریق دارند نیز، غالبا در بیمارستان‌ها و مراکز درمانی انجام خواهند شد.
انواع روش‌های تزریق در شیمی درمانی
تزریق در این روش درمانی خود شامل روش‌های مختلفی است که در نوع دیگری از طبقه بندی روش‌های شیمی درمانی نیز، روش‌های مختلف این درمان، بر اساس نوع داروهای مورد استفاده و بر اساس نوع تحویل و تزریق دارو به تومور سرطانی، به هفت گروه مختلف تقسیم‌بندی می‌شوند. انواع روش‌های تزریق در شیمی‌درمانی عبارتند از:
- تزریق عضلانی
- تزریق زیرپوستی (زیرجلدی)
- تزریق وریدی
- تزریق به داخل کانال نخاعی یا روش اینتراکتاکال
- تزریق داخل حفره صفاتی
- تزریق داخل شریان
در ادامه به بررسی هر یک از این روش‌ها پرداخته‌ایم.
تزریق عضلانی
برای دریافت داروهای شیمی درمانی به صورت عضلانی، عضلات ران و باسن شایع‌ترین نقاط دریافت این داروها هستند؛ که در این نوع از تزریق، به‌دلیل اینکه دارو به عضلات وارد می‌شود، نسبت‌به رگ ماندگاری بیشتری خواهد داشت.
تزریق زیرپوستی (زیرجلدی)
شایع‌ترین نقاط برای انجام این نوع از تزریقات نیز، پوست شکم، ران و بازو محسوب می‌شوند. در برخی موارد، خود فرد می‌تواند این تزریق را توسط متخصصین آموزش ببیند و تزریق را خودش در منزل انجام دهد.
تزریق وریدی
در این نوع از تزریق، داروهای شیمی درمانی مستقیما به شریان‌های نزدیک توده‌های سرطانی، تزریق می‌شوند. در تزریق وریدی، بیشتر دارو به تومور سرطانی می‌رسد و کمتر به سایر قسمت‌های بدن سرایت می‌کند. معمولا برای انجام این تزریق، تیم پزشکی پس از انجام بی‌حسی موضعی، لوله‌ای را درون شریان قرار می‌دهد.
تزریق به داخل کانال نخاعی یا روش اینتراکتاکال
در این روش، داروهای شیمی درمانی به مایع اطراف ستون فقرات تزریق می‌شوند. در بسیاری از سرطان‌ها نیازی به استفاده از این روش از تزریق وجود ندارد و این روش بیشتر در درمان انواع سرطان خون، لنفوم و برخی تومورهای مغزی به‌کار می‌رود.
تزریق داخل حفره صفاتی
قسمت بین صفاق جداری و احشایی به نام حفره صفاقی شناخته می‌شود. این حفره از آب، الکترولیت و آنتی‌بادی تشکیل شده است که حرکت آزادانه ارگانی شکمی را فراهم می‌کند. در برخی روش‌های شیمی‌درمانی، داروی مورد نظر به‌واسطه لوله (سوند) به‌طور مستقیم وارد حفره صفاتی شده و به درمان سرطان کمک می‌کند.
تزریق داخل شریان
در این روش از تزریق، داروهای شیمی‌درمانی مستقیما به شریان‌هایی که تغذیه کننده تومور هستند، وارد می‌شوند؛ به همین دلیل دارو به‌طور مستقیم وارد تومور شده و سایر نواحی بدن کمتر در معرض عوارض جانبی استفاده از این دارو قرار می‌گیرند.
شیمی درمانی چند جلسه است؟
تعداد جلسات شیمی درمانی ممکن است بسته به نوع بیماری، مرحله بیماری، نوع داروهای استفاده شده و پاسخ بیمار به درمان متغیر باشد. همچنین، تصمیم نهایی درباره تعداد جلسات شیمی‌درمانی توسط پزشک معالج گرفته می‌شود و باید با او مشاوره شود. عموماً شیمی درمانی به صورت دوره‌های متعدد از جلسات تشکیل می‌شود. یک دوره شیمی درمانی ممکن است شامل چندین جلسه با فواصل زمانی معین باشد، مانند هر ۳ یا ۴ هفته یا بسته به نیازهای بیمار. علاوه بر این، تعداد دوره‌های شیمی درمانی نیز متغیر است و ممکن است بسته به نیازهای بیمار و پاسخ بدن او به درمان، تعداد دوره‌ها افزایش یابد.
مجموعه‌ای از دوره‌های شیمی درمانی ممکن است تا چند ماه طول بکشد. هر جلسه شیمی درمانی نیز ممکن است به مدت چند ساعت طول بکشد، اما این زمان به شدت و نوع داروهای استفاده شده، دوز دارو و واکنش بیمار نسبت به درمان متغیر است. در هر صورت، تعداد جلسات و دوره‌های شیمی درمانی باید به صورت شخصی سازی شده و با توجه به وضعیت بالینی و پزشکی هر بیمار تعیین شود.
تاثیر شیمی درمانی چقدر است؟
تأثیر شیمی درمانی بستگی به چندین عامل دارد، از جمله نوع بیماری، مرحله بیماری، نوع داروهای استفاده شده، دوز دارو، تحمل بدن به درمان، و واکنش بیمار به درمان. برخی از تأثیرات شیمی درمانی شامل موارد زیر می‌شود:
- کنترل سرطان
- بهبود بالینی
- افزایش طول عمر
- کوتاه مدت و بلند مدت
در ادامه به بررسی این موارد پرداخته‌ایم.
کنترل سرطان
شیمی درمانی می‌تواند به کاهش تعداد سلول‌های سرطانی، کنترل رشد آنها و خنثی کردن پخش سرطان به سایر اعضا کمک کند.
بهبود بالینی
شیمی درمانی ممکن است با بهبود علائم بیماری و کاهش درد، تورم یا عوارض دیگر مرتبط با بیماری را به همراه داشته باشد.
افزایش طول عمر
در بسیاری از موارد، شیمی درمانی می‌تواند به افزایش طول عمر بیمار کمک کند، به ویژه در سرطان‌های قابل درمان یا قابل کنترل.
کوتاه مدت و بلند مدت
تأثیر شیمی درمانی ممکن است در کوتاه مدت و بلند مدت مشاهده شود. بعضی از اثرات، مانند تهوع، استفراغ، خستگی و ضعف، کوتاه‌مدت باشند و پس از پایان درمان بهبود یابند. اما برخی تأثیرات بلندمدت ممکن است بر بازگشت بیماری و عملکرد بدن تأثیر بگذارند.
فواید شیمی درمانی
شیمی درمانی می‌تواند به شکل‌های مختلفی روی درمان سرطان موثر باشد که به عواملی مانند نوع سرطان و مدت زمان گذشته‌شده از آغاز شکل‌گیری سرطان بستگی دارد. در واقع فواید شیمی درمانی عبارتند از:
- درمان قطعی را برای بیمار به‌همراه داشته باشد و منجر به نابودی کامل توده سرطانی شود.
- بیماری سرطان را کنترل کرده و مانع از رشد سریع و درگیر شدن بافت‌های دیگر به سلول‌های سرطانی شود.
- علائم ناشی از بیماری سرطان را کنترل کند. در برخی موارد پیشرفته بیماری سرطان، شیمی درمانی نمی‌تواند مانع از رشد و پراکندگی سلول‌های بدخیم سرطانی باشد؛ اما با کوچک‌تر کردن توده‌ها و در اصطلاح، با خردکردن توده‌های سرطانی، می‌تواند درد ناشی از بزرگ‌شدن آنها و فشار به بافت‌های مجاور را تا حد زیادی کاهش دهد.
در برخی سرطان‌ها مانند سرطان پستان، پزشک متخصص می‌تواند توده سرطانی را با استفاده از عمل جراحی از بدن فرد بیمار خارج کند. در اینگونه موارد پس از برداشتن توده سرطانی، غالبا انکولوژیست برای اینکه اطمینان پیدا کند هیچ سلول سرطانی‌ای در بدن فرد بیمار باقی نمانده است، روش شیمی درمانی را تجویز می‌کند.
عوارض شیمی درمانی
در حالت کلی، می‌توان گفت شیمی درمانی یکی از روش‌های درمان سرطان است که با متوقف کردن و نابود کردن سلول‌هایی با رشد سریع و بیش‌از اندازه، به درمان این بیماری کمک می‌کند. گرچه این ویژگی بیشتر در سلول‌های سرطانی وجود دارد اما در واقع، سلول‌های دیگری در بدن نیز وجود دارند که به باید به‌سرعت رشد کنند و تقسیم شوند. عمده این سلول‌ها در بافت‌های خون، مو، پوست و پوشش داخلی مجرای روده قرار دارند. به‌همین دلیل، همزمان با سلول‌های بدخیم سرطانی، تمامی سلول‌هایی که رشد سریع دارند نیز، تحت تاثیر داروهای شیمی درمانی قرار می‌گیرند و متاسفانه همین‌گونه است که عوارض شیمی درمانی این سلول‌ها را نیز درگیر می‌کند. عوارض شایع شیمی درمانی عبارتند از:
- کبودی سریع بافت‌ها، کم‌شدن تعداد پلاکت‌های خون و مشکلات خونریزی شدید
- یبوست، اسهال، حالت‌تهوع و استفراغ
- خشکی دهان و ایجاد زخم‌های دهانی
- التهاب غشای مخاطی
- کم‌شدن تعداد گلبول‌های سفید خون و احتمال ایجاد عفونت
- کم‌شدن گلبول‌های قرمز خون و کم‌خونی
- تغییر پوست و تغییرات ظاهری در ناخن‌ها
- خستگی مفرط و بی‌خوابی
- ایجاد تغییرات جنسی
- ریزش مو
- کاهش وزن
- دردهای ناشی از آسیب‌های عصبی
- تغییر در باروری و مشکلات بارداری
- مشکلات گوارشی
- تب
- مشکلات حافظه، شناختی و سلامت ذهنی
- مشکلات شنوایی
گرچه ذکر این نکته نیز ضروری است که تمامی این نشانه‌ها در تمامی افراد بیمار بروز نمی‌کند و بسیاری از افراد هستند که تنها درگیر بخش کوچکی از این عوارض می‌شوند. شدت بروز عوارض نیز در بیماران مختلف، متفاوت است. البته بیشتر این عوارض نیز، با کمک پزشک متخصص و ایجاد تغییر در سبک زندگی، قابل کنترل هستند و برای برخی از آنها، داروهای موثری وجود دارد.
دارو های شیمی درمانی
در شیمی درمانی داروهای متنوعی برای درمان بیماری‌های مختلف، به ویژه سرطان، استفاده می‌شوند. این داروها معمولاً به صورت سیستمیک به تمام بدن توزیع می‌شوند و به سلول‌های سرطانی در سرتاسر بدن تأثیر می‌گذارند. در زیر، برخی از دسته‌های اصلی داروهای شیمی درمانی عبارت‌اند از:
- سیتوتوکسیک
- هورمون‌ها
- داروهای ایمنوتراپی
- آنتی‌انگیوژنیک‌ها
سیتوتوکسیک
این دسته شامل داروهایی است که به سلول‌های سرطانی آسیب می‌زنند و رشد آنها را کنترل می‌کنند. مثال‌هایی از داروهای سیتوتوکسیک عبارتند از:
- آنتی‌متابولیت‌ها مانند متوترکسات (Methotrexate) و فلوئوروآراسیل (Fluorouracil)
- آنتی‌سایتوپلاسمیک‌ها مانند سیکلوفسفامید (Cyclophosphamide) و کیسپلاتین‌ها (Cisplatin)
- داروهای ترکیبی مانند دوکسوروبیسین (Doxorubicin) و سیکلوفسفامید، وینکریستین (Vincristine) و پردنیزون (Prednisone) (پروتوکل CHOP)
هورمون‌ها
در برخی از نوع‌های سرطان، هورمون‌ها می‌توانند رشد سلول‌های سرطانی را تحریک کنند. داروهای هورمونی به منظور مهار این تحریک و کنترل رشد سلول‌های سرطانی استفاده می‌شوند. مثال‌هایی از داروهای هورمونی عبارتند از:
- تاموکسیفن (Tamoxifen) برای درمان سرطان پستان
- لوپرامید (Lupron) برای درمان سرطان پروستات
داروهای ایمنوتراپی
این دسته شامل داروهایی است که سیستم ایمنی بدن را تقویت کرده و به مبارزه با سلول‌های سرطانی کمک می‌کنند. مثال‌هایی از داروهای ایمنوتراپی عبارتند از:
- آنتی‌بادی‌های مونوکلونال، مانند پمبرولیزوماب (Pembrolizumab) و نیولیزوماب (Nivolumab)
- مهارکننده‌های پوینت‌چک، مانند ایپیلیماب (Ipilimumab)
آنتی‌انگیوژنیک‌ها
این داروها به منظور مهار رشد عروق خونی نازک که به سلول‌های سرطانی تأمین خون می‌کنند، استفاده می‌شوند. این داروها می‌توانند رشد سلول‌های سرطانی را متوقف کرده و تومور را تحت کنترل قرار دهند. مثال‌هایی از داروهای آنتی‌انگیوژنیک عبارتند از:
- بوسنیتینیب (Bosutinib)
- سورافنیب (Sorafenib)
- بووسوتینیب (Bosutinib)
همچنین، باید توجه داشت که هر بیماری و هر نوع سرطان نیاز به داروهای خاصی دارد و تیم درمانی شما، با توجه به شرایط شما، بهترین داروها را برای درمان شما مشخص خواهد کرد. همچنین، هر دارو ممکن است عوارض جانبی خاص خود را داشته باشد، بنابراین مهم است که با پزشک خود درباره داروهای خاصی که برای شما تجویز می‌شود، به صورت دقیق بحث کنید.
پرتودرمانی بهتر است یا شیمی درمانی ؟
تصمیم برای استفاده از پرتودرمانی یا شیمی درمانی به عوامل متعددی بستگی دارد، از جمله نوع بیماری، مراحل بیماری، سن و عمومیت مشکلات جانبی. هر دو روش درمانی دارای مزایا و محدودیت‌های خود هستند. در زیر، اطلاعات کلی درباره هر یک ارائه شده است.
پرتودرمانی
پرتودرمانی از طریق پرتوهای مختلفی نظیر اشعه گاما، اشعه ایکس و… انجام می‌شود. این پرتوها به هدف نابودی سلول‌های بیماری زایی می‌پردازند. پرتودرمانی ممکن است برای بیماری‌هایی که جراحی برای آنها دشوار است یا زمانی که بیمار جراحی را تحمل نمی‌کند، مناسب باشد. عوارض جانبی پرتودرمانی ممکن است شامل خستگی، تغییر در رنگ پوست، ترشحات معمول، و تأثیرات طولانی مدت روی بافت‌های سالم باشد.
شیمی درمانی
شیمی درمانی از طریق داروها انجام می‌شود که به سلول‌های سرطانی وارد شده و آنها را از درون تخریب می‌کنند. شیمی درمانی ممکن است به صورت روشی گسترده‌تر بر روی سلول‌های بیماری زایی اثر کند، اما ممکن است با عوارض جانبی مانند تهوع، استفراغ، کاهش میزان سلول‌های سالم و… همراه باشد. این روش ممکن است در مراحل مختلف بیماری، به عنوان درمان اولیه یا تکمیلی، و یا به عنوان درمان پالیاتیو برای کاهش علائم و عوارض استفاده شود.
در تصمیم‌گیری بین این دو روش، بهتر است با پزشک معالج خود مشورت کرده و به اطلاعات دقیق در مورد وضعیت شما و مراحل بیماری دست یابید. آنها می‌توانند با توجه به جزئیات شما، بهترین تصمیم را برای درمان شما تعیین کنند.
همچنین بیشتر بدانید: تفاوت شیمی درمانی و پرتودرمانی
کلام آخر
یکی از بیماری‌های رایج و شایع در سرتاسر جهان، بیماری سرطان است؛ که با داشتن اطلاعات کافی و بروز در این زمینه و تشخیص زودهنگام، قابل پیشگیری و درمان می‌باشد. معمولا اکثر افرادی‌که متوجه بیماری سرطان در خود می‌شوند، حس بدی دارند ولی می‌توان گفت با بدست آوردن اطلاعات و داشتن آگاهی در رابطه با بیماری سرطان و همچنین تشخیص به‌موقع و پیگیری روش‌های درمانی می توان این بیماری تا حد زیادی کنترل و حتی نابود کرد. بعضی از افراد در طول دوره شیمی درمانی می‌توانند کارهای عادی و روزمره خود را انجام دهند.
اما برخی افراد دیگر باید دائم در استراحت باشند و از انجام فعالیت‌های شدید جلوگیری کنند. به‌همین دلیل غالبا توصیه می‌شود که همواره سلامتی خود را در نظر داشته و مدام با پزشک خود در تماس باشید؛ تا هم روحیه خود را حفظ کنید و هم با مشورت پزشک و دریافت توصیه‌های لازم، بهبود بیماری خود را تسریع ببخشید.
بیشتر بخوایند: سرطان طحال و شیمی درمانی
