در بدن انسان‌ها تعداد بسیار زیادی سلول وجود دارد. در واقع، درهر ثانیه از شبانه روز، تعدادی از سلول‌های قدیمی بدن از بین می‌روند و سلول‌های جدید جایگزین آن‌ها می‌شوند. در علم خون‌شناسی، به سلول در اصطلاح گلبول نیز گفته می‌شود؛ به عنوان مثال گلبول‌های سفید همان سلول‌های سفید هستند.
درون تمامی سلول‌ها پروتئینی با نام مخفف دی‌ان‌ای (DNA) وجود دارد که این ماده حاوی یک سری کد است. این کدها رشد، نحوه رفتار و مرگ سلول را کنترل می‌کنند. هرکدام از دی‌ان‌ای‌ها از چند بخش مختلف تشکیل شده‌اند که این بخش‌ها در اصطلاح ژن نامیده می‌شوند. ژن‌ها نیز در بخشی تحت عنوان کروموزوم‌های سلولی‌دسته بندی می‌شوند.
سلول‌های بنیادی موجود در مغز استخوان انسان‌ها، باعث تشکیل سلول‌های خونی می‌شوند. در صورتی‌که ژن‌ها در سلول‌های بنیادی دچار تغییر و یا همان جهش شوند، تولید سلول‌های خونی با اختلال مواجه می‌شود. در این شرایط است که سلول‌های خونی به وجود آمده، رشد غیرطبیعی و بدی دارند و حتی در زمان مرگشان از بین نمی‌روند؛ به‌همین دلیل روزبه‌روز به تعدادشان افزوده شده و در واقع تعداد آن‌ها غیرقابل کنترل می‌شود. اختلال در روند تولید سلول‌های خونی منجر به بیماری تقریبا مهلکی به نام سرطان خون می‌شود. در این شرایط خون نمی‌تواند کارهای مربوط به خود را به‌صورت صحیح انجام دهد؛ به‌عنوان مثال نمی‌تواند علیه عفونت‌ها بجنگد و یا خونریزی یک زخم را کنترل و مهار کند.
علائم سرطان خون
بیماری سرطان خون انواع مختلفی دارد و با نام لوسمی نیز شناخته می‌شودکه به طورکلی سرطان بافت‌های خون‌ساز بدن مانند مغز استخوان و یا سیستم لنفاوی است. این عارضه غالبا گلبول‌های سفید خون را درگیر می‌کند که این گلبول‌ها وظیفه مبارزه با عفونت در بدن را دارند و به طور طبیعی رشد کرده و تقسیم می‌شوند.
علائم بسته به نوع آن متفاوت است و در برخی موارد، افراد در مراحل اولیه سرطان، هیچگونه علائمی را بروز نمی‌کنند و یا در این افراد علائم به‌آرامی بروز پیدا می‌کند. در نوع حاد، بیماری خیلی سریع‌تر پیشرفت می‌کند و علائم از سرطان خون مزمن، سریع‌تر تشدید می‌شوند.
تعریق شبانه، خستگی، تب و احساس درد از علائم هشداردهنده این نوع سرطان است که دقیقا همانند علائم آنفولانزا می‌باشد. تنها تفاوتی که در این میان وجود دارد این است که علائم آنفولانزا با بهبود فرد از بین می‌روند اما علائم این بیماری معمولا بیشتر از دو هفته طول می‌کشند و غالبا با کاهش وزن ناگهانی، خونریزی و کبودی و درد استخوان و مفصل همراه هستند.
سایر علائم هشدار دهنده زودرس سرطان خون نیز که مانند علائم آنفولانزا، با گذشت زمان بهبود پیدا نمی‌کنند، عبارتند از:
- ضعف و خستگی
- تب و لرز و عرق کردن شبانه
- از بین‌رفتن اشتها
- سردرد
- ناراحتی‌ها و مشکلات شکمی
- تنگی نفس
- بروز لکه‌های قرمز کوچک زیر پوست یا همان پتیشا
- عفونت‌های مکرر
این علائم ممکن است به‌عنوان عوارض جانبی بیماری رخ دهد. در این‌صورت می‌توان گفت، علائم اصلی عبارتند از:
کم‌خونی یا تعداد کم گلبول‌های قرمز خون: همانطور که احتمالا می‌دانید سلول‌های قرمز وظیفه اکسیژن‌رسانی به نقاط مختلف بدن را برعهده دارند و در این‌صورت، کم‌خونی می‌تواند باعث تنگی نفس، ضعف و خستگی باشد.
لکوپنی یا تعداد کم گلبول‌های سفید خون: نقش گلبول‌های سفید خون در بدن بسیار مهم است و کاهش تعداد این گلبول‌ها باعث تضعیف دفاع ایمنی بدن می‌شود. در این‌صورت فرد غالبا به عفونت مبتلا خواهد شد.
تورم غدد لنفاوی: در برخی افراد، علائم به صورت ایجاد تورم شدید گردن، کشاله ران و یا حتی زیر بغل، بروز پیدا می‌کند. این مورد معمولا زمانی اتفاق می‌افتد که سرطان خون فرد به غدد لنفاوی نیز گسترش پیدا کرده است.
ترومبوسیتوپنی یا همان تعداد پایین پلاکت‌های خون: پلاکت‌ها سلول‌های خونی هستند که وظیفه لخته شدن خون را به عهده دارند. در این‌صورت، کاهش و کمبود پلاکت خون می‌تواند باعث کبودی یا خونریزی آسان باشد.
بزرگ شدن طحال یا کبد: تجمع سلول‌های سرطانی و غیرطبیعی خون در کبد یا طحال، در نهایت باعث می‌شود که فرد اشتهای خود را از دسته داده و احساس سیری داشته باشد. در این‌صورت سمت چپ و بالای شکم متورم خواهد بود.
انواع سرطان خون
بر اساس نوع گلبول‌های سفید خون که تحت‌تاثیر سرطان قرار گرفته‌اند و همچنین با توجه به سرعت پیشرفت بیماری، سرطان خون به انواع مختلفی تقسیم می‌شود. نوع لنفوسیتی یا لنفاوی که در سلول‌های سفید خون با نام لنفوسیت‌ها و در مغز استخوان ایجاد می‌شود و نوع میلوژن یا میلوئیدی که غالبا در سلول‌های سفید خون (غیر از لنفوسیت‌ها) و همچنین در سلول‌های قرمز خون و پلاکت‌ها بروز پیدا می‌کند.
از لحاظ سرعت رشد و پیشرفت نیز، انواع سرطان خون به دو نوع حاد با رشد سریع و مزمن با رشد کند، تقسیم‌بندی می‌شود. نوع حاد به سرعت در بدن پیشرفت می‌کند و باعث تجمع سلول‌های خونی نابالغ و بدون استفاده، در مغز استخوان می‌شود. در همین راستا، سلول‌ها در مغز استخوان به‌سرعت تولید شده و تجمع پیدا می‌کنند که این امر باعث کاهش توانایی مغز در تولید سلول‌های خونی سالم به اندازه کافی، می‌شود. سرطان خون مزمن نیز با سرعت کمتری پیشرفت می‌کند و باعث تجمع گلبول‌های سفید خون نسبتا بالغ اما غیرطبیعی می‌شود.
در نتیجه، در حالت کلی می‌توان گفت انواع بیماری ها عبارتند از:
- سرطان خون لنفوسیتی حاد
- سرطان خون میلوئیدی حاد
- سرطان خون لنفوسیتی مزمن
- سرطان خون میلوئیدی مزمن
- سرطان خون سلول مویی
- سندروم‌های میلودیسپلاستیک
سرطان خون لنفوسیتی حاد
این نوع سرطان به‌سرعت پیشرفت می‌کند و سلول‌های خونی سالم که وظیفه تولید لنفوسیت‌های عملکردی دارند را، با سلول‌های خونی نابالغ جایگزین می‌کند. سلول‌های خونی نابالغ یا سرطانی در جریان خون به اندام‌ها و بافت‌های دیگری مانند کبد، غدد لنفاوی، مغز و بیضه‌ها می‌رسند و در آن‌جا نیز رشد کرده و تقسیم می‌شوند. در این‌صورت، این رشد و تقسیم باعث گسترش بیماری شده و برخی از علائم را ایجاد می‌کند.
برخی علائم و نشانه‌های احتمالی نوع لنفوسیتی حاد عبارتند از:
- تب، ضعف، استفراغ، سردرد، بدن درد
- خستگی و از دست دادن اشتها
- پوست رنگ‌پریده
- عفونت‌های مکرر
- خونریزی لثه
- کبودی
- تنگی نفس
- کاهش وزن
- خون دماغ شدن
- تورم غدد لنفاوی اطراف گردن، زیر بغل، معده و یا کشاله ران
سرطان خون میلوئیدی حاد
این نوع سرطان با نام‌های حاد میلوژنیک، حاد میلوبلاستیک، حاد گرانولوسیتیک یا حاد غیرلنوسیتیک نیز شناخته می‌شود. میلوئیدی حاد که شایع‌ترین نوع سرطان خون حاد است، در واقع، نوعی رشد سریع سرطان خون و مغز استخوان می‌باشد. این بیماری زمانی ایجاد می‌شود که مغز استخوان شروع به ساختن بلاست یا سلول‌های نابالغ می‌کند. این بلاست‌ها در نهایت به سلول‌های سفید خون تبدیل می‌شوند. در صورتی‌که فرد به سرطان خون میلوئیدی حاد مبتلا باشد، این سلول‌ها بالغ نمی‌شوند و توسعه نمی‌یابند، به‌همین دلیل قادر به دفع عفونت نخواهند بود. در سرطان خون میلوئیدی حاد، ممکن است مغز استخوان سلول‌های قرمز خون و پلاکت‌های غیرطبیعی ایجاد کند. در این‌صورت، با تقسیم این سلول‌ها، تعدادشان به‌سرعت افزایش یافته و این سلول‌های غیرطبیعی، سلول‌های سفید خون، گلبول‌های قرمز و پلاکت‌های مورد نیاز بدن را از بین می‌برند.
با توجه به اینکه، در این بیماری سلول‌های غیرطبیعی باعث از بین بردن سلول‌های سالم و طبیعی می‌شوند، بسیاری از علائم نتیجه‌ی تعداد کم سلول‌های خونی سالم در بدن خواهد بود. در همین راستا می‌توان گفت برخی علائم و نشانه‌های احتمالی سرطان خون میلوئیدی حاد عبارتند از:
- تب و عفونت مکرر
- کم‌خونی
- کبودی و خونریزی آسان
سرطان لنفوسیتی مزمن
این نوع از سرطان خون در لنفوسیت‌های مغز استخوان بروز پیدا کرده و به خون گسترش می‌یابد. سرعت رشد این سرطان به‌طور معمول کند است و علاوه‌بر خون ممکن است غدد لنفاوی و اندام‌هایی مانند کبد و طحال را نیز درگیر کند. سرطان خون لنفوسیتی مزمن زمانی رشد می‌کند و پیشرفته می‌شود که لنفوسیت‌های غیرطبیعی بیش‌از حد رشد کرده و سلول‌های طبیعی خون را از بین ببرند. در این‌صورت مبارزه با عفونت برای بدن سخت و دشوار خواهد بود.
به دلیل کند بودن رشد بیماری سرطان خون لنفوسیتی مزمن، بسیاری از علائم آن مبهم است و با گذشت زمان گسترش پیدا می‌کند. برای بسیاری از افرادی که به این بیماری مبتلا می‌شوند، ممکن است در ابتدا علائم آن نوعی تغییر نامشخص در سلامت کلی فرد باشد. معمولا احساس خستگی یا ضعف در فرد بیمار افزایش می‌یابد و برخی نیز ممکن است علائم شبیه بیماری آنفولانزا مانند تعریق شبانه یا بزرگ شدن غدد لنفاوی را تجربه کنند. تشخیص این بیماری در آزمایشات خونی که حتی برای بیماری‌های غیرمرتبط انجام می‌شود نیز، امکان‌پذیر است.
برخی از علائم خاص بیماری سرطان خون لنفوسیتی مزمن عبارتند از:
- کم‌خونی و به واسطه آن، احساس ضعف، خستگی و تنگی نفس
- لکوپنی یا کاهش سلول‌های سفید خون و به واسطه آن کاهش ایمنی، عفونت‌های مکرر و تب
- کاهش پلاکت‌های خون و بروز کبودی، خونریزی بینی، خونریزی لثه و خونریزی‌های آسان
- متورم شدن غدد لنفاوی گردن، زیر بغل یا کشاله ران
- بزرگ شدن کبد یا طحال، از دست دادن اشتها و تورم شکمی
سرطان میلوئیدی مزمن
این نوع از سرطان خون نیز در سلول‌های خون‌ساز مغز استخوان شروع شده و پس از مدتی به جریان خون گسترش پیدا می‌کند. گرچه این سرطان رشدی آهسته دارد اما با گسترش و پیشرفت می‌تواند مناطق دیگر بدن را نیز درگیر کند. در واقع، بیماری سرطان خون میلوئیدی مزمن می‌تواند از پیشرفت آهسته به شکل سریع و حاد سرطان خون تبدیل شود و به سایر اعضای بدن گسترش یابد.
برخلاف سایر انواع سرطان خون، میلوئیدی مزمن با کروموزوم غیرطبیعی با نام کروموزوم فیلادلفیا یا Ph مرتبط است. کروموزوم‌ها ساختاری در سلول‌های حاوی ژن هستند که به سلول‌ها دستور رشد، تقسیم و یا گسترش می‌دهند. کروموزوم Ph به واسطه یک ناهنجاری ایجاد می‌شود و این زمانی است که قطعه‌ای از کروموزوم ۲۲ شکسته شده و به انتهای کروموزوم ۹ متصل می‌شود. در کنار آن، کروموزوم ۹ نیز می‌شکند و به کروموزوم ۲۲ متصل می‌شود. وقفه در کار هر دوی این کروموزوم‌ها باعث ایجاد یک سری ژن‌های خاص شده که با ترکیب این ژن‌ها سرطان خون میلوئیدی مزمن ایجاد می‌شود.
برخی از نشانه‌های شایع سرطان خون میلوئیدی مزمن عبارتند از:
- کاهش وزن بدون دلیل
- از دست دادن اشتها
- پوست رنگ‌پریده
- تب
- عرق شبانه
- خونریزی آسان
سرطان خون سلول مویی
سرطان خون سلول مویی یک نوع فرعی نادر از لنفوسیتی مزمن است که با سرعتی آرام در بدن پیشرفت می‌کند. این نوع از سرطان خون زمانی اتفاق می‌افتد که مغز استخوان بیش از حد لازم نوعی گلبول سفید برای مبارزه با عفونت‌ها، تولید می‌کند. در این‌صورت، با افزایش این سلول‌ها، گلبول‌های سفید خون، گلبول‌های قرمز و پلاکت‌ها به تعداد کمتری تولید می‌شوند و همین مسئله، منجر به ایجاد سرطان خون سلول مویی خواهد شد.
علائم و نشانه‌های شایع سرطان خون سلول مویی عبارتند از:
- احساس خستگی و ضعف
- تب و عفونت مکرر
- کبودی یا خونریزی آسان
- کاهش وزن بدون دلیل
- تورم غدد لنفاوی
- بروز توده‌های بدون درد در گردن، معده، زیر بغل یا کشاله ران
- تنگی نفس
- درد یا احساس سیری در زیر دنده‌ها
در این میان ذکر این نکته ضروری است که، برخی از این علائم ممکن است به بیماری‌هایی غیر از سرطان مربوط باشد. به همین دلیل توصیه می‌شود برای تشخیص دقیق‌تر با یک پزشک متخصص مشورت کنید.
سندروم‌های میلودیسپلاستیک
سندرم‌های میلودیسپلاستیک گروهی از بیماری‌های نزدیک به‌هم را شامل می‌شوند که ترکیب آن‌ها باعث کاهش عملکرد مغز استخوان سلول‌های قرمز خون، گلبول‌های سفید خون یا پلاکت می‌شود. همانطور که احتمالا می‌دانید سلول‌های قرمز خون وظیفه حمل اکسیژن، گلبول‌های سفید خون وظیفه مبارزه با عفونت و پلاکت‌ها نیز وظیفه جلوگیری از خونریزی و ایجاد لخته را دارند و اختلال در کار هر کدام از این سلول‌ها یا اختلال در کار هر سه مورد، می‌تواند منجر به بروز مشکلات جدی برای فرد باشد. انواع مختلف سندرم میلودیپلاستیک براساس یک‌سری تغییرات خاص در سلول‌های خون و مغز استخوان تشخیص داده می‌شود.
سلول‌های موجود در خون و مغز استخوان میلو نامیده می‌شوند و معمولا غیرطبیعی یا دیسپلاستیک به نظر می‌رسند. به همین دلیل به این بیماری، بیماری سندروم‌های میلودیسپلاستیک گفته می‌شود که به‌عنوان سرطان خون میلوئیدی حاد با ویژگی‌های میلودیسپلاستیک شناخته و طبقه‌بندی می‌شود.
عوامل موثر در ابتلا به سرطان
خطر ابتلا به بیماری سرطان با بالا رفتن سن، افزایش می‌یابد اما در برخی موارد، این بیماری در افراد زیر ۲۰ سال و حتی کودکان نیز دیده می‌شود. همانطور که گفته شد، فرد زمانی به لوکمی مبتلا می‌شود که دی‌ان‌ای در سلول‌های خونی دچار تغییر و یا جهش شده و توانایی کنترل و تقسیم را از بین ببرد. در برخی موارد، این سلول‌های جهش یافته از سیستم ایمنی بدن فرار می‌کنند و به صورت غیرقابل کنترل رشد کرده و سلول‌های سالم در جریان خون را از بین می‌برند.
گرچه، ممکن است علت دقیق ابتلای فرد به سرطان خون مشخص نباشد، اما عواملی در ابتلای این بیماری موثر هستند. این عوامل موثر و شناخته شده در ابتلای افراد عبارتند از:
- جنسیت: شاید جالب باشد بدانید که مردان بیشتر از زنان به این بیماری مبتلا می‌شوند.
- سن: همانطور که گفته شد، خطر ابتلا با بالا رفتن سن افزایش پیدا می‌کند. میانگین سن بیماران مبتلا به سرطان خون لنفوسیتی و میلوئیدی مزمن یا میلوئیدی حاد بالای ۶۵ سال است. در کنار آن می‌توان گفت، بیشتر موارد لوکمی لنفوسیتی حاد در افراد زیر ۲۰ سال رخ می‌دهد.
- اختلالات خونی: برخی از اختلالات مزمن خونی مانند پلی‌سیتمی ورا، میلوفیبروز، ایدیوپاتیک و ترومبوسیتوپنی ضروری، احتمال ابتلا به این بیماری و بخصوص نوع میلوئیدی حاد را افزایش می‌دهند.
- سابقه بیماری: گرچه اکثر سرطان‌های خون هیچ رابطه خانوادگی‌ای ندارند؛ اما اگر یکی از بستگان درجه یک فرد به لوکمی لنفوسیتی مزمن مبتلا باشد یا فرد دوقلوی یکسانی داشته باشد که مبتلا به میلوئیدی یا لنفوسیتی حاد باشد، امکان ابتلای فرد افزایش یافته و در معرض خطر بیشتری قرار می‌گیرد.
- وجود سندرم‌های مادرزادی: طبق تحقیقات، برخی سندرم‌های مادرزادی مانند سندرم داون، کم‌خونی فانکونی، سندرم بلوم، سندرم بلفکان-دیاموند و سندرم آتاکسی-تلانژکتازی خطر ابتلای فرد به میلوئیدی حاد را افزایش می‌دهند.
- تابش: قرار گرفتن فرد در معرض تابش‌های پرانرژی مانند بمب اتم و همچنین قرار گرفتن در معرض تابش‌های کم‌انرژی از میدان‌های الکترومغناطیسی مانند خطوط برق، می‌تواند خطر ابتلا به انواع لوکمی را افزایش دهد.
- مواد شیمیایی: یکی دیگر از خطرات مبتلاشدن فرد قرار گرفتن طولانی مدت در معرض برخی مواد شیمیایی صنعتی مانند بنزن و یا برخی آفت‌کش‌ها می‌باشد.
- سیگار کشیدن: گرچه سیگار کشیدن یکی از دلایل اصلی محسوب نمی‌شود؛ اما می‌تواند خطر ابتلا به سرطان خون میلوئیدی حاد را افزایش دهد.
- درمان‌های انجام‌شده قبلی برای درمان سرطان: انجام درمان‌های خاصی مانند انواع شیمی درمانی و یا پرتو درمانی برای بهبود سایر سرطان‌ها می‌تواند یکی از عوامل موثر در ابتلای فرد به سرطان خون باشد.
روش‌های درمان سرطان خون
به طور خلاصه می‌توان گفت درمان‌های سرطان خون با توجه به میزان موفقیت، عوارض جانبی و بنابه تجویز پزشک معالج، با توجه‌به نظر و هدف بیمار به‌کار گفته می‌شوند. روش های درمانی عبارتند از:
- شیمی درمانی که روی از بین‌بردن و جلوگیری از تکثیر سلول‌های سرطانی موثر است.
- پیوند مغز استخوان نیز برای تولید دوباره سلول‌های سالم مغز استخوان به‌کار گفته می‌شود.
- انواع درمان‌های بیولوژیک مانند ایمنی‌درمانی که برای تقویت دستگاه ایمنی بدن استفاده می‌شوند.
- پرتو درمانی و استفاده از اشعه ایکس با قدرت زیاد که باعث از بین‌بردن سلول‌ها در جای خاصی از بدن می‌شود.
- عمل جراحی که در موارد نادر برای برداشتن طحال به‌کار گرفته می‌شود.
این عارضه یکی از بیماری‌هایی است که ممکن است در تمامی سنین و حتی در سنین کودکی نیز اتفاق بیافتد. در این‌صورت، شناخت علائم سرطان خون می‌تواند در تشخیص سریع‌تر و درمان به‌موقع و موثر این بیماری کمک کند.
بله- وجود اختلالات ژنتیکی مانند سندروم داون می‌تواند خطر ابتلا به لوسمی را در فرد افزایش دهد. البته برخی از دانشمندان برخی از جهش‌های ژنتیکی را یافته‌اند که خطر ابتلا به لوکمی را در فرد افزایش داده است. این امر که یک فرد در خانواده شما به سرطان خون مبتلا است دلیل بر ابتلای افراد دیگر به لوکمی نمی‌باشد.
