احتمالا تاکنون نام تومور را شنیده‌اید، تومور مغزی رشد غیرطبیعی سلول‌ها در مغز است که انواع مختلفی دارد؛ برخی تورمورهای مغزی خوش‌خیم بوده و غیرقابل تشخیص هستند و برخی دیگر نیز بدخیم هستند که همان تومورهای سرطانی هستند و منجر به بروز سرطان مغز می‌شوند. تومورهای مغزی می‌توانند در مغز ایجاد شوند و یا در سایر قسمت‌های بدن آغاز شده و سپس به سمت مغز گسترش پیدا کنند. در این‌صورت، سرعت رشد تومورهای مغزی هم می‌تواند متفاوت باشد. بدیهی است که داشتن اطلاعات بیشتر در زمینه این بیماری و شناخت علائم آن می‌تواند در تشخیص و درمان به‌موقع آن موثر باشد. تشخیص و درمان به‌موقع این بیماری نیز به جلوگیری از بزرگ شدن تومور و عوارض جانبی خطرناک و شدیدی که به‌واسطه آن به وجود می‌آید، جلوگیری می‌کنند. در این مقاله، با علائم، عوامل موثر و سایر ویژگی‌های سرطان مغز آشنا می‌شوید.
انواع تومورهای مغز
تومورهای مغز، براساس معیارهای مختلفی قابل تقسیم بندی هستند. یکی از رایج‌ترین تقسیم بندی‌های تومورهای مغزی، برحسب خوش‌خیم بودن یا بدخیم بودن تومور است. علاوه‌بر آن، بر اساس منشا تومور نیز قابل تقسیم‌بندی هستند که آیا منشا اصلی تومور خود بافت مغز بوده یا از بافت‌های دیگر به مغز گسترش پیدا کرده و در اصطلاح متاستاز داده است. اما اصلی‌ترین طبقه‌بندی تومورهای مغزی که در بالین مورد استفاده قرار می‌گیرد، طبقه‌بندی آنها براساس میزان تهاجمی بودن است. بر این اساس، تومورهای مغزی به چهار دسته مختلف تقسیم می‌شوند؛ که تومورهای دسته یا گرید ۱ کم‌خطرترین و تومورهای گرید ۴ پرخطرترین تومورها محسوب می‌شوند.
تومورهای مغزی اولیه
تومورهای مغزی اولیه آن تومورهایی هستند که منشأ آن ها خود بافت مغز و سلول‌های استروسیت، الیگودندوسیت، میکروگلیاها و… می‌باشد. علاوه‌بر آن، منشأ این تومورها در مغز در کودکان و بزرگسالان متفاوت است؛ در بزرگسالان این تومورها از بافت دو سوم قدامی مغز و در کودکان از حفره‌ی کرانیال خلفی منشأ می‌گیرد. معروف‌ترین تومورهای مغزی اولیه گلیوما، مننژیوما و ادنوم هیپوفیز هستند که تقریبا هیچوقت به سایر نقاط بدن گسترش پیدا نمی‌کنند.
تومورهای مغزی ثانویه (متاستاز)
تومورهای مغزی ثانویه نیز آن تومورهایی هستند که تهاجمی بوده و منشأ آنها در سایر قسمت‌های بدن، غیر از بافت مغز است. در واقع این تومورهای مغزی در ابتدا در سایر قسمت‌های بدن تشکیل شده و سپس وارد جریان خون یا لنف می‌شوند. در نهایت از طریق همین جریان خون و عروق خونی، به حفره کرانیال می‌رسند و در آنجا رشد کرده و تومور مغزی ثانویه را تشکیل می‌دهند.
تومورهای مغزی ثانویه بسیار شایع‌تر از تومورهای اولیه هستند و معمولا زمانی تشخیص داده می‌شوند که فرد بیمار دچار یکی از انواع سرطان‌های دیگر است و دچار متاستاز شده و در واقع، در مراحل پایانی سرطان‌های غیرقابل درمان قرار دارد. غالبا تورموهای مغزی ثانویه از بافت‌های کلیه، روده و ریه منشأ می‌گیرند.
گریدهای تومور مغزی
براساس شکل سلول‌های تومور در زیر میکروسکوپ، تومورهای مغزی به درجات مختلف تقسیم‌بندی می‌شوند. درجه‌های تومور مغزی از نوع خوش‌خیم تا تهاجمیترین نوع به چهار درجه مختلف تقسیم‌بندی می‌شوند؛ که این درجه‌ها عبارتند از:
- درجه ۱ یا بافت خوش‌خیم تومور مغزی که در این حالت سلول‌ها همانند سلول‌های سالم مغز هستند و به آهستگی رشد می‌کنند.
- درجه ۲ یا بافت بدخیم که در این حالت سلول‌های تومور نسبت به سلول‌های تومور درجه ۱ شباهت کمتری به سلول‌های سالم مغزی دارند.
- درجه ۳ یا بافت بدخیم نمایان‌گر سلول‌هایی است که با سلول‌های سالم تفاوت دارند. این سلول‌ها شکلی نابه‌هنجار و غیرطبیعی داشته و به‌طور فعال رشد می‌کنند.
- درجه ۴ بافت بدخیم سلول‌هایی را شامل می‌شود که کاملا غیرطبیعی هستند و به‌سرعت رشد کرده و تکثیر می‌شوند.
تومورهای مغزی بدخیم
همانطور که گفته شد، تومورها براساس خوش‌خیم یا بدخیم بودن نیز تقسیم‌بندی می‌شوند. تومورهای بدخیم آن دسته از تومورهایی هستند که تقسیمات میتوزی سریع و غیرقابل کنترل دارند. این تومورها مدام در حال رشد بوده و با تقسیم بیشتر تلاش می‌کنند به کل بدن گسترش پیدا کنند. اناپلازی یا همان ظاهر منحصر به فرد سلول‌های تومور مغزی، از دیگر شاخصه‌های تومورهای بدخیم محسوب می‌شوند. این سلول‌ها دارای یک هسته‌ی بزرگ مشخصی هستند، به‌گونه‌ای که حجم اشغال شده توسط هسته و سیتوپلاسم که در برخی موارد، به نسبت ۱ به ۱ است. گرچه سلول‌های تومور مغزی می‌توانند چند هسته نیز داشته باشند.
علائم سرطان مغز و وجود تومورهای مغزی
گرچه بروز تومورهای مغزی و ایجاد سرطان مغز، نشانه‌های هشداردهنده‌ای را ایجاد نمی‌کند، اما نشانه‌ها و علائم شایعی که معمولا در افراد مبتلا به سرطان مغز دیده می‌شوند، عبارتند از:
- سرگیجه و دشواری در راه رفتن به دلیل دوران سر
- صرع
- ضعف عضلانی
- سردردهای مداوم و شدید و یا تغییر در الگوی سردردها
- حالت تهوع و استفراغ‌های بی دلیل
- تغییر در سطح هوشیاری
- خواب آلودگی
- دوبینی
- اختلال در حافظه و کاهش توانایی ذهنی (گیج بودن)
- تغییر در گفتار و بروز اختلال‌های گفتاری مانند دشواری در تکلم، اختلال صدا یا ناتوانی در صحبت کردن
- توهم و یا تغییرات شخصیتی، افسردگی و آزردگی مداوم
- احساس ضعف در یک سمت بدن یا فلج شدن بخشی از آن
- خستگی مزمن
- سوزن سوزن شدن، بی حسی و یا خواب رفتن دست و پا
- مختل شدن حواس
- تشنج شدید یا خفیف
- ناهماهنگی و از دست دادن تعادل
بدیهی است که ممکن است این علائم به دلیل بیماری‌های غیرمرتبط با سرطان مغز بروز پیدا کند و تنها وجود یک یا چند مورد از این علائم بیانگر مبتلا شدن فرد به سرطان مغز نمی‌باشد. بیشترین علامت نشان‌دهنده ایجاد تومورهای مغزی، سردردهای شدید یا خفیف، مداوم و متناوب است. اما هر سردردی نشانه سرطان مغز نیست. در نتیجه، تنها پزشک متخصص مغز و اعصاب است که می‌تواند وجود تومورهای مغزی را تشخیص دهد.
نحوه تشخیص سرطان مغز
اگر فرد دارای یک یا چند مورد از علائم سرطان مغز باشد. احتمالا این علائم نشان‌دهنده وجود تومور مغزی خواهند بود. در این صورت فرد باید به پزشک متخصص مغز و اعصاب مراجعه کند. در این حالت، پزشک متخصص به صورت فیزیکی فرد را معاینه کردن و در رابطه با سابقه بیماری‌های شخصی و حتی خانوادگی فرد از او سوال می‌کند. پزشک متخصص برای معاینه دستگاه عصبی، بینایی، شنوایی، هوشیاری، قدرت عضلاتی، هماهنگی و رفلکس‌ها را بررسی می‌کند. چشم‌ها توسط یک عصب به مغز وصل هستند و به همین دلیل، چشم‌ها نیز توسط پزشک به جهت بررسی تورمی که در اثر فشار یک تومور بر این عصب وارد می‌شود، مورد معاینه قرار می‌گیرند. در این صورت اگر احتمال تومور مغزی وجود داشته باشد، ممکن است هر یک از آزمایشات زیر برای فرد و به‌منظور تشخیص نهایی تومور مغزی تجویز شوند:
آزمایش امآرآی
امآرآی یک دستگاه بزرگ و مجهز است که به‌واسطه یک آهنربای قوی به کامپیوتر وصل می‌شود و به‌منظور عکسبرداری دقیق از نواحی مختلف سر و یا بدن مورد استفاده قرار می‌گیرد. در برخی موارد، برای استفاده از دستگاه امآرآی، ممکن است رنگ‌های مخصوصی با نام ماده حاجب به داخل رگ‌های خونی در بازو یا دست تزریق شوند تا به بیشتر نشان داده شدن تفاوت بافت‌های مغز کمک کند. در واقع این دستگاه می‌تواند مناطق غیرعادی بدن یا مناطقی که سلول‌ها درآن رشد غیرطبیعی دارند، مانند تومور را، تشخیص داده و نشان دهد. دستگاه امآرآی حساسیت بالایی در تشخیص تغییرات کالبدشناختی در مغز دارد که ساختارهای مغز به تفضیل در آن قابل تشخیص هستند.
سی‌تی اسکن
سی‌تی‌اسکن نیز یک دستگاه اشعه ایکس متصل به کامپیوتر است که با استفاده از آن می‌توان از سر فرد عکس‌های دقیقی تهیه کرد. در این آزمایش نیز ممکن است برای راحت‌تر نشان داده شدن نواحی غیرعادی، ماده حاجب، به داخل رگ‌های بازو یا دست فرد تزریق شود. سی‌تی‌اسکن پرکاربردترین و رایج‌ترین آزمایش برای تعیین تومور مغزی محسوب می‌شود. در برخی موارد ممکن است به‌واسطه جراحی یا وارد کردن سوزن، از بافت مغز نمونه‌برداری شود تا تشخیص دقیق‌تری صورت بگیرد. در اغلب موارد نیز آزمایشاتی مانند شمارش گلبول‌های سفید خون، الکترولیت یا معاینه مایع مغزی نخاعی به‌منظور تعیین سلول‌های غیر طبیعی یا افزایش فشار داخل جمجمه انجام می‌شود تا احتمال مبتلا شدن فرد به سایر بیماری‌های غیرمرتبط با سرطان، تایید و یا رد شود.
عوامل موثر در ابتلابه سرطان مغز
در اکثر افرادی که به تومور مغزی مبتلا می‌شوند، علت دقیق این مسئله مشخص نیست؛ اما پزشکان متخصص برخی عوامل را شناسایی کرده‌اند که خطر ابتلا به سرطان مغز و ایجاد تومورهای مغزی را افزایش می‌دهند. این عوامل عبارتند از:
سابقه خانوادگی و یا ژنتیک
معمولا تومورهای مغزی در افرادی بروز پیدا می‌کنند که دارای سابقه خانوادگی در این زمینه هستند. علاوه‌بر آن، خانواده‌هایی که سابقه ژنتیک بیماری سندروم در آنها زیاد است، بیشتر از سایر افراد در معرض خطر ابتلا به سرطان مغز قرار می‌گیرند.
گرچه تنها حدود ۱۰ درصد از تمام سرطان‌ها ارثی است و به‌ندرت پیش می‌آید که وراثت ژنتیکی عامل بروز تومور مغزی در فرد باشد. اما در صورتی‌که در این‌باره نگران هستید می‌توانید با پزشک متخصص مغز و اعصاب مشورت کنید.
قرار گرفتن در معرض اشعه
قرار گرفتن در معرض تابش یونیزه، خطر ابتلا به تومور مغزی را افزایش می‌دهد و افرادی که غالبا در معرض این اشعه قرار می‌گیرند، بیشتر از سایر افراد در معرض خطر ابتلا به سرطان مغز قرار دارند. یکی از نمونه‌های تابش یونیزه، اشعه‌هایی است که در روش پرتو درمانی به منظور درمان سرطان مورد استفاده می‌گیرد.
قرارگرفتن در معرض برخی مواد شیمیایی
برخی مواد شیمیایی نیز هستند که قرار گرفتن مداوم در برابر آنها خطر ابتلابه تومور مغزی را افزایش می‌دهد.
افزایش سن
خطر ابتلابه سرطان مغز با بالا رفتن سن افزایش پیدا می‌کند.
عدم ابتلای فرد به آبله مرغان
طبق تحقیقاتی که توسط انجمن تومور مغزی آمریکا انجام شده، نشان داده شده است که افرادی که در کودکی به آبله مرغان مبتلا شده‌اند، کمتر در معرض خطر ابتلابه سرطان مغز قرار می‌گیرند. به‌همین دلیل، تومورهای مغزی غالبا در افرادی بروز پیدا می‌کنند که در کودکی به آبله مرغان مبتلا نشده‌اند. سایر افرادی که بیشتر در معرض خطر ابتلا به سرطان مغز هستند، عبارتند از:
- افرادی که در پالایشگاه‌های نفت کار می‌کنند.
- افرادی که سوخت جت یا مواد شیمیایی مانند بنزن را کنترل می‌کنند.
- افراد شیمیدان
- افرادی که در کارخانه‌های لاستیک‌سازی کار می‌کنند.
- افرادی که مداوم سیگار و دخانیات مصرف می‌کنند.
- افرادی که در معرض تشعشعات رادیواکتیو قرار می‌گیرند.
- افرادی که به عفونت ویروسی اچ‌آی‌وی (HIV) مبتلا هستند.
درمان سرطان مغز
بدیهی است که درمان تومور مغزی و نتیجه‌گیری از روش‌های درمانی، به نوع تومور، اندازه و مکان آن و همچنین سلامت کلی و ترجیح فرد بیمار بستگی دارد. در این صورت ممکن است یک یا چند نوع از درمان‌های زیر برای درمان سرطان مغز به کار گرفته شوند:
جراحی
در صورتی‌که تومور مغزی در مکانی باشد که بتوان با عمل جراحی آن را از بین برد، جراح تلاش می‌کند تا از این طریق به حذف تومور مغزی کمک کند. به‌خصوص در مواردی که تومورهای مغزی کوچک و ساده هستند و از بافت مغزی اطراف به‌سادگی جدا می‌شوند.
در موارد دیگر نیز، تومورها از بافت جدا شده و در نزدیکی مناطق حساس در مغز قرار می‌گیرند؛ در این شرایط جراحی سخت و خطرناک خواهد بود و پزشک متخصص معمولا بیشترین میزان توموری که ممکن است را برمی‌دارد. بدیهی است که حتی برداشتن بخش کوچکی از تومورهای مغزی می‌تواند به کاهش علائم و نشانه‌های بیمار کمک کند.
عوارض جراحی تومورمغزی
اما درمان جراحی خطراتی را برای فرد به همراه خواهد داشت. عفونت و خونریزی از عوارض جانبی درمان جراحی هستند و سایر خطرات و عوارض به قسمتی از مغز که تومور درآن قرار داشته، بستگی خواهد داشت. به‌عنوان مثال در صورتی‌که تومور مغزی در نزدیکی اعصاب متصل به چشم قرار داشته باشد، انجام درمان جراحی با ریسک از دست دادن بینایی همراه خواهد بود.
پرتو درمانی
در این روش از درمان سرطان، از تابش با انرژی بالای متمرکز روی تومور، به‌منظور تخریب توانایی تکثیرشدن و توانایی عملکردی سلول‌های تومور استفاده می‌شود. جراحی با پرتوهای رادیویی یک درمان غیرجراحی است که در آن، دوز بالایی از یک تک پرتو معین با استفاده از پرتو گاما یا پرتوهای اشعه ایکس همگرا شده روی ناحیه یا ناحیه‌های معینی از مغز در محل وجود تومور تابیده می‌شود.
توموتراپی
یکی از روش‌های پرتو درمانی است که در آن، تشعشع به صورت جداگانه و بسیار دقیق به محل تابانده می‌شود تا بافت سالم کم‌ترین تابش را دریافت کند و معمولا این روش یکی از روش‌های درمان سرطان مغز محسوب می‌شود. عوارض جانبی این درمان نیز ممکن است بلافاصله پس از تابش تشعشع و یا در طول زمان به وجود بیاید و معمولا عوارضی مانند خستگی، سردرد، از دست رفتن حافظه و یا خارش پوست سر را به‌همراه خواهد داشت.
شیمی درمانی
روش شیمی درمانی، با استفاده از دارو به کشتن سلول‌های تومور کمک می‌کند. در واقع، روش شیمی درمانی را هم می‌توان با استفاده از مصرف قرص و هم با تزریق درون وریدی یا تزریق به رگ، انجام داد. این روش اغلب برای درمان تومورهای مغزی مورد استفاده قرار گرفته و معمولا به‌عنوان قرص مصرف می‌شود. البته داروهای شیمی درمانی بسته‌به نوع سرطان فرد بیمار متفاوت هستند.
عوارض شیمی درمانی
عوارض جانبی این درمان نیز به نوع و مقدار دارویی که فرد مصرف می‌کند، بستگی دارد. در این صورت، مصرف و یا تزریق داروهای شیمی درمانی می‌تواند موجب استفراغ، تهوع و ریزش مو شود. برای اینکه پزشک تشخیص دهد آیا روش شیمی درمانی می‌تواند در از بین بردن سلول‌های تومور مغزی موثر باشد، یک آزمایش مرتبط نیز تجویز خواهد شد. در واقع نوع تومور مغزی در تعیین جواب‌دهی روش شیمی درمانی در بهبود فرد بسیار تاثیرگذار است. در برخی بیماران نیز ممکن است دو یا چند عدد از روش‌های درمانی سرطان، به‌صورت ترکیبی، برای درمان سرطان مغز به‌کار گرفته شوند.
