پیوند مغز استخوان : بررسی انواع روشها، عوارض و چگونگی انجام پیوند

پیوند مغز استخوان یک عمل جراحی سنگین است که انتظار می‌رود به عنوان یک راه حل دائمی در درمان بسیاری از بیماری‌ها  از جمله برخی از سرطان‌ها عمل کند. مغز استخوان گرفته شده از یک فرد سالم باید به سرعت و با دقت به فرد بیمار پیوند داده شود. به لطف سلول‌های پیوند شده بدن فرد بیمار بازسازی ساختار خود با افزایش مقاومت بدن در برابر انواع اختلالات انجام می‌دهد.

پس از پیوند مغز استخوان، سلول‌های بنیادی مربوطه تکثیر می‌شوند و در صورت لزوم برای تشکیل سلول‌های خونی لازم برای ساختار بدن سازگار می‌شوند. به این ترتیب مزایای بسیار مهمی در درمان بیماری‌های شدید به دست می‌آید.  در این بخش همراه ما باشید تا درمورد جزئیات پیوند مغز استخوان، انواع روش پیوند، مزایا ومعایت پیوند مغز استخوان ومراقبت‌های بعد از عمل پیوند توضیح کامل دهیم.

پیوند استخوان چیست؟

پیوند مغز استخوان نوعی روش درمانی برای مقابله و درمان بسیاری از بیماری‌های سرطانی است. این نوع درمان با استفاده از جایگزینی مغز استخوان سالم بجای مغز استخوان ناسالم در بدن فرد بیمار انجام شده و باعث توانمندسازی بدن فرد جهت تولید و تکثیر سلول‌های خونی می‌شود.

همانطور که می‌دانید، مغز استخوان نوعی بافت اسفنجی شکل و محکم است که در درون دیواره استخوان‌ها قرار گرفته و وظیفه تولید سلول‌های خونی در بدن را برعهده دارد. سلول‌های خونی شامل گلبول‌های قرمز، گلبول‌های سفید و پلاکت‌ها می‌شود که هر کدام از آنها به ترتیب وظیفه انتقال اکسیژن در بدن، حفظ ایمنی و مبارزه با بیماری‌ها، جلوگیری از ادامه خونریزی زخم‌ها را برعهده دارند. تمامی این سلول‌ها به وسیله نوعی سلول بنیادی تولید شده که در مغز استخوان تمامی جانداران قرار گرفته است.

چرا از پیوند مغز استخوان استفاده می‌شود؟

در گذشته تنها از پیوند مغز استخوان برای درمان بیماری‌های خونی و سرطان خون استفاده می‌شد. اما امروزه با استفاده از تکنیک‌های مختلف می‌توان از سلول‌های بنیادی مغز استخوان برای درمان بسیاری از بیماری‌ها نظیر بیماری‌های خود ایمنی بدن، بیماری لنفوم، MS و مولتیپل میلوما نیز استفاده نمود.

در عمل پیوند، ابتدا پزشک با استفاده از داروهای شیمیایی شروع به تخریب مغز استخوان ناسالم کرده و سپس از طریق تزریق بافت مغز استخوان سالم در بدن، عمل جایگزینی را انجام می‌دهد. در واقع عمل پیوند بدون نیاز به جراحی و از طریق تزریق انجام می‌شود. سلول‌های مغز استخوان نیز بعد از تزریق در محل اصلی خود قرار گرفته و کار تولید سلول‌های خونی را آغاز می‌کنند.

پیوند مغز استخوان و درمان سرطان خون

همانطور که گفته شد، برای انجام عمل پیوند باید ابتدا با استفاده از پرتو درمانی و شیمی درمانی، سلول‌های اسفنجی مغز استخوان را تخریب کرده تا بتوان سلول‌های جدید را جایگزین نمود. این نوع درمان باعث می‌شود تا هر آنچه در درون استخوان‌ها وجود دارد (چه سلول‌های استخوانی و چه سلول‌های خونی) نابود شوند.

علاوه براین، سلول‌های سرطانی نیز در اثر پرتو درمانی و شیمی درمانی تحت تاثیر قرار گرفته و نابود می‌گردند. اما انجام این کار عوارضی نیز در برخی بیماران به همراه دارد و باعث مشکلات خونی و اختلالات سلولی در بدن آنها می‌شود. در مرحله بعد، سلول‌های استخوانی سالم به بدن بیمار تزریق شده تا جایگزین گردند. این فرایند می‌تواند باعث از بین رفتن سلول‌های سرطانی باقی مانده در بدن نیز گردد. زیرا سلول‌های جدید تولید شده می‌توانند با قدرت بیشتری با سرطان مبارزه نمایند.

انواع پیوند مغز استخوان

انوع روش‌های پیوند مغز استخوان عبارت‌اند از:

• پیوند آلوژنیک
• پیوند سینژنیگ
• پیوند آتولوگ

همانطور که می‌دانید، برای انجام پیوند نیاز به استخراج سلول‌های مغز استخوان از بدن سالم و انتقال آنها به بدن بیمار است. به طور کلی، عمل پیوند به سه دسته زیر تقسیم می‌شود:

پیوند آلوژنیک

پیوند آلوژنیک، شامل دریافت سلول‌های استخوانی از افراد و بستگان درجه اول فرد بیمار است. زیرا این افراد باید مشابهت‌های ژنتیکی بالایی داشته باشند. به همین دلیل قبل از عمل، ابتدا بررسی‌های لازم بر روی فرد اهدا کننده انجام شده تا اطمینان حاصل گردد. البته می‌توان از افراد غریبه که شباهت ژنتیکی کافی با بیمار دارند نیز استفاده کرده و استخراج را انجام داد.

پیوند سینژنیک

این پیوند شامل دریافت سلول‌های بنیادی از دوقلوی همسان یا سلول‌های بنیادی جفت و بند ناف نوزاد تازه به دنیا آمده است.

پیوند اتولوگ

این پیوند شامل استخراج مغز استخوان سالم از خود فرد قبل از شیمی درمانی است و تزریق سلول‌ها زمانی انجام می‌شود که بیمار در وضعیت طبیعی بعد از شیمی درمانی باشد.

شرایط بیمار برای انجام پیوند مغز استخوان

همانطور که گفته شد، از عمل پیوند می‌توان برای درمان بسیاری از بیماری‌ها استفاده کرده و بسیار از بیماران با مشکلات خونی را بهبود بخشید. اما برای انجام پیوند با نتایج موفق، فرد بیمار باید دارای شرایطی باشد تا بتوان به بهترین نحو، پیوند را انجام داده و سلول‌ها به بهترین شکل با بدن فرد بیمار هماهنگ و منطبق گردند. از مهم‌ترین شرایط برای انجام پیوند می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• سن بیمار کمتر از ۵۰ سال باشد.
• فرد اهدا کننده شرایط مناسب از نظر ژنتیکی برای اهدا به بیمار را داشته باشد.
• بیمار در شرایط مناسب بهبود باشد.

توجه داشته باشید که عمل پیوند مغز استخوان، به دلیل انجام فرآیند شیمی درمانی و پرتو درمانی قبل از آن، دشوار و طاقت فرسا خواهد بود. همچنین خطراتی در خصوص پیوندهای انجام شده با استفاده از سلول بنیادی وجود دارد که می‌تواند بیماران را دچار مشکل نماید. به طور مثال، عمل انجام شده در برخی بیماران باعث بهبودی کامل و در برخی دیگر منجر به مرگ شده است. به همین دلیل باید بررسی‌ها و آزمایشات مختلفی جهت اطمینان از حصول نتایج مطلوب صورت گیرد. همچنین بعد از انجام عمل نیز بررسی‌ها و معاینات ادامه داشته تا وضعیت بیمار در هر زمان تحت نظر پزشک قرار گیرد.

عمل پیوند مغز استخوان چگونه انجام می شود؟

در فرایند عمل پیوند سلول‌های مغز استخوان، ابتدا باید با توجه به نوع بیماری، شیمی درمانی مناسبی انجام شده تا سلول‌های مخرب از بین بروند. سپس می‌توان عمل پیوند را به بهترین شکل انجام داد. برای تخریب و از بین بردن سلول‌های مشکل ساز، از دو روش کلی استفاده می‌شود.

اگر بیمار مبتلا به انواع سرطان شده باشد، برای از بین بردن سلول‌های سرطانی و همچنین سلول‌های سیستم ایمنی بدن، از مقادیر بالای داروی شیمیایی استفاده می‌شود. در صورتی که بیمار مبتلا به بیماری خود ایمنی بدن باشد، برای شروع شیمی درمانی از مقدار کمتر و با دوز قوی‌تر داروهای شیمیایی استفاده می‌شود. بعد از اتمام شیمی درمانی، سلولهای بنیادی به بیمار تزریق می‌گردند.

جمع آوری سلول‌های بنیادی مغز استخوان چگونه انجام می شود؟

همانطور که می‌دانید برای انجام عمل پیوند، نیاز است تا از بدن فرد اهدا کننده یا خون بندناف نمونه‌برداری شده تا بتوان از آن در بین فرد بیمار استفاده کرد. در صورتی که پزشک بخواهد سلول‌های بنیادی را از خون جفت و بندناف استخراج کند، نیاز است تا در زمان زایمان نمونه‌گیری انجام شده و سپس در یخچال منجمد شود. این نمونه‌گیری خون، هیچ خطری برای نوزاد و مادر نداشته و می‌توان به راحتی این کار را انجام داد.

در صورتی که پزشک بخواهد از بدن فرد اهداکننده نمونه‌گیری نماید، باید فرد تحت بیهوشی عمومی قرار داده و در اتاق عمل نمونه گیری کند. این کار کمی پیچیده بوده زیرا پزشک باید با استفاده از سوزن مخصوص، به درون استخوان فرد اهدا کننده نفوذ کرده و مقداری از سلول‌های بنیادی را جهت پیوند مغز استخوان برداشت کند. این برداشت معمولاً از استخوان‌های ران و مفصل ران انجام می‌شود.

سپس نمونه به صورت منجمد درآمده تا در زمان نیاز استفاده شود. فرد اهدا کننده نیز هیچ مشکلی از این برداشت نخواهد داشت و تنها تا چند روز احساس خستگی و البته مقداری کبودی در محل زخم را تجربه می‌کند. البته در برخی افراد احتمال بروز عفونت، واکنش به داروهای بیهوشی، آسیب در ماهیچه و اعصاب محل برداشت و آلودگی خونی نیز دیده شده است.

خطرات و عوارض پیوند مغز استخوان

همیشه و در نوع درمان یا عمل پیوند از جمله پیوند مغز استخوان، خطرات و عوارضی وجود دارد که بیمار و فرد اهداکننده را درگیر می‌کند. برخی از  خطرات و عوارض پیوند مغز استخوان زودگذر بوده و قابل کنترل هستند و توسط تیم پزشکی در کوتاه ترین زمان درمان می‌شوند. اما برخی دیگر بسیار جدی و مرگ آور بوده و کنترل یا درمان آنها به وسیله انواع روش‌های درمانی دشوار و ریسک‌پذیر است. به همین دلیل مشاهده و احساس هر نوع علائم و نشانه‌های حین یا بعد از پیوند باید به پزشک اطلاع داده شود تا بتواند اقدامات لازم را در زمان درست انجام داد.

به طور کلی عوارض پیوند سلول‌های بنیادی مغز استخوان به دو دسته عوارض زود هنگام و عوارض دیر هنگام تقسیم می‌شوند. هر کدام شامل حالت‌ها و شرایط خاص بوده و برای درمان آنها روش‌های خاصی انجام می‌گیرد. در ادامه هریک از این موارد را به طور دقیق بررسی می‌کنیم.

عوارض زود هنگام عمل پیوند مغز استخوان

عوارض پیوند مغز استخوان می‌توان هریک از موارد زیر باشد:

• التها و زخم در دهان و گلو
• مشکلات تنفسی
• انواع عفونت‌های خونی
• کم خونی و احتما خون ریزی
• واکنش پیوند
• انسداد وریدی در کبد

التهاب و زخم در دهان و گلو

این عارضه ممکن است در زمان انجام شیمی درمانی، پرتو درمانی و حتی عمل پیوند رخ داده و باعث به وجود آمدن مشکلات شدید در خوردن و آشامیدن شود. در صورت درمان به موقع می‌توان انتظار داشت که این علائم تا چند هفته برطرف شوند.

مشکلات تنفسی

به دلیل انجام شیمی درمانی و پرتو درمانی و یا به دلیل واکنش پیوند علیه میزبان، ممکن است در بیمار التهابات ریوی و ذات الریه ایجاد شود. علت اصلی چنین عوارضی نیز ضعف ایمنی بدن در برابر آلودگی‌ها و باکتری‌های موجود در هوا است.

انواع عفونت‌های خونی

در زمان شیمی درمانی یا پرتو درمانی و تا حدود ۶ هفته بعد از اتمام عمل پیوند مغز استخوان، بدن فاقد سیستم ایمنی برای مبارزه با بیماری‌ها و انواع عفونت‌ها خواهد بود. دلیل آن نیز استفاده از داروهای مخرب سلول‌های مغز استخوان و سلول‌های ایمنی در دوره شیمی درمانی و همچنین عدم استقرار سلول‌های بنیادی جدید در مغز استخوان و تطبیق آنها با بدن است. این امر باعث می‌شود تا تولید و تکثیر سلول‌های سیستم ایمنی انجام نشده و بدن نتواند ایمنی لازم را داشته باشد.

در نتیجه با ابتلا به هر نوع بیماری ساده نظیر سرماخوردگی و آنفولانزا، بدن به سرعت دچار عفونت شده و شرایط سختی را برای بیمار ایجاد می‌کند. توجه داشته باشید که بیماری‌های نهفته در بدن بیمار نیز در چنین شرایطی ممکن است رشد کرده و فرد را گرفتار کنند.
در چنین شرایطی بیمار باید به طور کامل تحت مراقبت‌های پزشکی بوده و در محیط استریل و بدون هیچ‌گونه عامل بیماری‌زا اقامت کند. پزشک و پرستاران نیز به طور مرتب باید وضعیت بیمار را چک نمایند و از داروهای لازم استفاده کنند.

احتمال خونریزی داخلی و بیرونی بعد از پیوند استخوان

بعد از انجام عمل پیوند مغز استخوان، مدتی زمان لازم است تا سلول‌های بنیادی شروع به فعالیت کرده و سلول‌های خونی را تولید کنند. سلول‌های خونی شامل گلبول قرمز و سفید و پلاکت‌ها است. پلاکت‌ها نقش انعقاد خون را بر عهده داشته و از ادامه خونریزی جلوگیری می‌کنند. زمانی که پلاکت‌ها در بدن به مقدار کافی نباشند، هر نوع زخم و خونریزی بدون بسته شدن و انعقاد باقی مانده و خونریزی داخلی یا بیرونی ادامه پیدا خواهد کرد.

کم خونی

این عارضه نیز همانند پلاکت‌ها و سیستم ایمنی بدن، به دلیل عدم فعالیت سلول‌های بنیادی بعد از پیوند رخ داده و بعد از چن هفته به مرور بهبود پیدا خواهد کرد. بهتر است که بیمار حداقل ۸ ساعت استراحت شبانه داشته باشد. در این مدت، در صورت نیاز تزریق خون انجام خواهد شد.

حالت تهوع و استفراغ ناشی از پیوند مغز استخوان

این حالت نیز در زمان شیمی درمانی رخ داده و علت آن نیز داروهای شیمیایی استفاده شده در درمان و واکنش بدن به آنهاست. بعد از اتمام درمان نیز حال بیمار بهتر شده و عوارض برطرف می‌شوند.

واکنش پیوند علیه میزبان در پیوند مغز استخوان

این عارضه به دلیل عدم تطابق سلول‌های بنیادین در بدن بیمار و بعد از انجام پیوند مغز استخوانی رخ داده و گلبول‌های سفید جدید تمامی سلول‌های بدن میزبان را به عنوان خطر تلقی کرده و به آنها حمله می‌کنند. این حملات معمولاً در سلول‌های پوستی، کبد و دستگاه گوارشی رخ می‌دهد.

در شرایط خفیف، عارضه با استفاده از داروهای استروئیدی درمان می‌شود. اما در موارد شدید درمان با استفاده از داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی صورت می‌گیرد. از نشانه‌های این عارضه می‌توان به دانه‌های پوستی، سوزش و قرمزی پوست، تهوع و استفراغ، اسهال، کاهش وزن و انقباض شکمی اشاره کرد.

انسداد وریدی در کبد ناشی از پیوند مغز استخوان

یکی از شدیدترین و خطرناک‌ترین عوارض ناشی از پیوند مغز استخوان، بیماری انسداد وریدی کبد است که باعث بسته شدن سیاهرگ های درون کبد می‌شود. این بیماری بسیار نادر است و معمولاً در افراد مسن و افرادی که دارای مشکلات کبدی و یا واکنش پیوند علیه میزان حاد هستند، رخ می‌دهد. از جمله علائم این عارضه می‌توان به زرد شدن پوست و چشم، درد در قسمت راست سینه، ادرار تیره، افزایش وزن کاذب و … اشاره کرد. درمان این عارضه نیاز به انجام جراحی در کبد دارد.

همچنین بخوانید: عوارض جانبی پیوند مغز استخوان

عوارض دیر هنگام عمل پیوند مغز استخوان

از دست دادن قدرت باروری

به دلیل انجام شیمی درمانی پیش از فرایند پیوند سلول‌های بنیادی خون‌ساز، به احتمال زیاد فرد بیمار دچار ناباروری شده و تخمک یا اسپرم بیمار غیرفعال می‌شود. در واقع داروهای شیمی درمانی این عارضه را ایجاد می‌کنند و زمان بروز آن نیز بعد از پیوند خواهد بود.

بروز مجدد سرطان

همانطور که می‌دانید، برای درمان سلول‌های سرطانی و عمل پیوند سلول‌های بنیادی، نیاز است تا دوره‌های شیمی درمانی و پرتو درمانی انجام گردد. در این دوره‌ها به علت داروهایی که در آنها مصرف شده است، احتمال بروز مجدد سرطان اما از نوع متفاوت وجود دارد. زیرا داروها در برخی افراد باعث ایجاد جهش ژنتیکی در سلول‌ها و بافت‌های بدن میزبان شده و در نهایت به سرطان ختم می‌شود.

ازدیاد لنفوسیت

از دیگر عوارض پیوند مغز استخوان، می‌توان به بیماری ازدیاد لنفوسیت بعد از پیوند اشاره کرد که در اثر تکثیر بیش از حد سلول‌های لنفوسیت در بدن رخ می‌دهد. این عارضه بسیار نادر است و زمان بروز آن یک ماه تا ۶ ماه بعد از پیوند خواهد بود. از علائم این بیماری نیز می توان به تورم غدد لنفاوی و تب و لرز اشاره کرد.